اعتدال حاصل رفع نیازهای ضروری جامعه و تمدن زاییده این فرایند است

به گزارش ایکنا، پانزدهمین جلسه تفسیر قرآن امام موسی صدر با ارائه شریف لک‌زایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شب ‌گذشته، 21 اردیبهشت‌ماه، به صورت مجازی برگزار شد و یکی از موضوعات مطرح شده در این جلسه بررسی نگاه تفسیری امام موسی صدر درباره مسئله درس‌های واقعه حنین برای مسلمانان بود که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

یکی مباحثی که در این جلسه مطرح می‌کنیم، مباحث تفسیری امام موسی صدر در مورد واقعه حنین است، اما قبل از این بحث باید دو نکته را یادآوری کنم؛ یکی بحث خمس است که بیان شد در این بحث، امام موسی صدر وارد بحث فقهی نشده است و به بحث فلسفه خمس، چرایی و ضرورت و دلایل پرداخت خمس پرداخته است. در حقیقت امام موسی صدر به مباحث فلسفه احکام توجه دارد و در بحث حلال و حرام نیز فلسفه این دو مطرح شده است.

قرآن کتاب تمدن‌ساز است

نکته دیگر در بحث تمدن است. مباحث امام موسی صدر را از منظر تمدن می‌توانیم مرور کنیم. همه بحث‌های ایشان همراه با نگاهی تمدنی است و در همین مباحث نیز تأکید شد که قرآن خودش تمدن‌ساز است، زیرا قرآن کلام خداست و ما که آن را قرائت می‌کنیم، مخاطب فعلی کلام خدا هستیم و فهم ما می‌تواند متفاوت از فهم گذشتگان باشد.

نکته متفاوتی که در این جلسه بحث می‌کنیم، این است که در برخی از برداشت‌ها از تمدن این نکته مورد تأکید است که تمدن پاسخ به نیازهای انسانی است. تمدن به نوعی پاسخ به نیازهای ضروری انسان تلقی می‌شود. در مورد مباحثی که در باب حیات و ممات امت‌ها ذکر شد، تعبیر مهمی را امام داشتند که مرگ و زندگی تمدن‌ها به چیست و فرمودند اگر به ضروریات زندگی و عناصر تشکیل‌دهنده جوامع توجه کنید، حیات این تمدن و جوامع تداوم می‌یابد و اگر به این نیازها توجه نکنید، باعث فروپاشی جامعه می‌شود.

تمدن با رفع نیازهای ضروری انسان حاصل می‌شود

تعبیری که در حوزه جامعه‌شناسی نسبت به تعریف تمدن می‌شود، با چیزی که امام موسی صدر می‌گوید تطبیق دارد. ایشان به نوعی تأکید می‌کند که این نیازها و ضروریات زندگی انسانی باید تأمین شود و حوزه‌هایی که لازم است این ضروریات برطرف شود را مطرح می‌کند که یکی از آنها باورها و عقاید است. یکی دیگر از آنها هم مباحث اخلاقی است. ایشان کاملاً به این بحث می‌پردازد و آسیب‌شناسی می‌کند. همچنین مباحث اقتصادی را نیز اشاره می‌کند که در بحث خمس به این نکته اشاره شد که جامعه باید در همه این حوزه‌ها به یک اعتدالی برسد و چون در این اعتدال ضروریات هم تأمین می‌شود، موجب می‌شود که جامعه به سمت تمدن حرکت کند.

اما بحث دیگری را که امام موسی صدر دارد مربوط به آیات 25 تا 27 سوره توبه است که درباره واقعه حنین است. این واقعه، واقعه‌ای است که حدوداً 8 ماه بعد از فتح مکه اتفاق افتاده و مخالفان پیامبر(ص) و تعدادی از مشرکان، تجمعی داشتند و پیامبر(ص) با لشکر بسیار بزرگی آماده شد و اینها به سمت حنین رفتند تا به سرکوب مشرکان بپردازند. البته خطر تهاجم آن‌ها از مدت‌ها قبل بود. جالب است که امام به بحث تاریخی نپرداخته و اشاره کرده که حنین، واقعه‌ای است که در نوع خودش عجیب است.

عجیب بودن این واقعه به این است که لشکر مسلمانان در هنگامی که به سمت این می‌رود که با مشرکان بجنگد، چون لشکر انبوهی دارند دچار غرور می‌شوند و در مرحله اول هم شکست می‌خورند. تا حدی که گفته شده چهار نفر باقی ماندند و همه مسلمانان فرار کردند و بعد مجدد جمع شدند و در نهایت رسول خدا(ص) پیروز شد.

غرور و غفلت عامل شکست مسلمانان در جنگ حنین

آنچه که آیه مطرح می‌کند این است که چه اتفاقی می‌افتد که مسلمانان شکست می‌خورند؟ این را امام به عنوان یک آسیب اخلاقی و اجتماعی مطرح می‌کند که شاید اگر عنوان بحث واقعه حنین نبود بلکه غرور و عُجب بود، بهتر بود. امام به این نکته اشاره می‌کند که چطور رفتارهایمان را شکل دهیم که در مسیری که خدا برایمان تنظیم کرده حرکت کنیم. پس چیزی که رخ داده غفلت و غرور است که باعث شکست مسلمانان در جنگ حنین شد.

ایشان بحثی در باب تفاوت جهاد به‌حق و جنگ شیطانی دارند. لشکر مسلمانان چون از خدا دور شد و عجب و غرور آنها را فراگرفت، شکست خوردند. ایشان می‌گویند این آیات وجه تاریخی ندارد بلکه وجه تربیتی آنها برجسته است. امام نگاه درونی آنها را مطرح می‌کند که عمل مسلمانان این است که بر مبنای اخلاق، عدل و تواضع باید باشد که اگر غیر از این باشد، تعداد نفرات زیاد، دردی را دوا نمی‌کند. نکته تربیتی که ایشان برداشت می‌کند این است که انسان باید به خداوند اعتماد داشته باشد و نه به خود و تعداد نفرات لشکرش.

اما چه تفاوتی بین اعتماد به خود با اعتماد به خدا وجود دارد؟ می‌گوید که تفاوت در این است که اعتماد به خود سبب غرور می‌شود، اما با اعتماد به خدا غرور سراغ انسان نمی‌آید. بله، اعتماد به نفس داریم و  معتقدیم که خیلی قوی هستیم، اما همین‌جا تفاوت دوم ایجاد می‌شود که این اعتماد به‌نفس و اعتماد به توانایی‌های خود، سبب انحراف و ظلم می‌شود و همچنین جهاد به حق، تبدیل به جنگ شیطانی می‌شود و وقتی به خدا اعتماد می‌کنید، بر مبنای عدل و تواضع باید رفتار کنید اما وقتی که به خودتان اعتماد می‌کنید، ممکن است به ظلم مرتکب شوید و به غرور تمایل یابید. اما اعتماد به خداوند باعث نرفتن به سراغ ظلم و ... می‌شود.

انسان وقتی به خدا تکیه کرد، دیگر ظلم و تخطی نمی‌کند و به سمت طغیان و رفتار نادرست نمی‌رود؛ لذا تأکید امام موسی صدر بر این است که باید به خدا اعتماد داشته باشیم و این اعتماد است که موجب می‌شود محفوظ بمانیم. یک نکته نیز اعتماد به خداست که پایداری انسان را در زندگی و سلوکش تضمین می‌کند؛ لذا باید به خدا تکیه کنیم و در زندگی و  سلوکمان این پایداری را تضمین کنیم.