تمثیل خانه عنکبوت

۳۶۵ روز در صحبت قرآن، نوشته استاد حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، کتاب چهارم از مجموعه کتاب‌های جوانان و فرهنگ جهانی است. این مجموعه با هدف شناساندن فرهنگ و ادبیات به جوانان اولین بار در سال ۱۳۹۰ به همت نشر سخن تدوین و منتشر شد.

کتاب «۳۶۵ روز در صحبت قرآن» ۳۶۵ قطعه کوتاه و بلند از قرآن برای آشنایی جوانان با تعلیمات فراگیر قرآن انتخاب و کوشش شده است که این گنجینه تصویری از ابعاد گوناگون کلام آسمانی را برای مخاطب ترسیم کند.

این کتاب، تفسیر در معنی اصطلاحی کلمه مانند تفاسیری چون کشاف و مجمع البیان و امثال آن نیست، بلکه بیشتر انعکاسی از کتاب وحی در ادب عرفانی فارسی و اسلامی است و نگاهی دارد به قرآن از دیدگاه ادبی، زیباشناسی و اخلاقی، اجتماعی و عرفانی.

گروه اندیشه ایکنا به منظور بهره‌مندی مخاطبان خود از این گنجینه قرآنی و ادبی اقدام به انتشار قطعه‌‎هایی از کتاب «در صحبت قرآن» کرده است. دویست و شانزدهمین قسمت از تحفه این کتاب با عنوان «تمثیل خانه عنکبوت» تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.

مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿عنکبوت۴۱﴾

مَثَل کسانی که غیر خدا را به دوستی گرفتند چنان است که عنکبوتی برای خود خانه می‌سازد همانا که سست‌ترین خانه‌ها اگر بدانید همان خانه عنکبوت است. 

این تمثیل در بیان این حقیقت است که هر کس غیر خدا را به دوستی برگزیند چنان است که از قلعه مستحکمی بیرون آمده و به خانه عنکبوتی دل بسته است در حالی که اگر شخص از خانه عنکبوت آگاه شود درمی‌یابد که خانه‌ای سست‌تر از آن در میان آشیانه‌های موجودات زنده نیست که فقط اسم خانه را دارد بدون در و پنجره و حفاظ و سقف و امنیت که به جاروبی هزار مثل آن را می‌توان در پیچید در حالی که دوستی خدا حصار محکمی است که آدمی را از همه دشمنان در پناه می‌گیرد. 

اگر چه خداوند خانه عنکبوت را سست‌ترین خانه‌ها معرفی کرده و این در مقام خود راست است، در عین حال تارهای عنکبوت یکی از شگفتی‌های طبیعت است: حیوانی از آب دهان آنچنان مفتولی می‌بافد که اگر مفتولی از فولاد با همان قطر بسازید و با تار عنکبوت مقایسه کنید آن تار از مفتول پولادی قوی‌تر و محکمتر است و در عین حال خداوند نشان می‌دهد که سست‌ترین خانه‌های او خود از نظر استحکام، دانشمندان جهان را به حیرت وا می‌دارد و چه بسیار که ایمان آنها را معجزه همین تارها سست تقویت می‌کند و همین دام سست، پیامبر اکرم را در غاری که با ابوبکر پنهان شده بودند از شر دشمنان حفظ کرد و عجیب واقعه‌ای است که خداوند با سست‌ترین چیزی چون تار عنکبوت بنده خاص خویش را در پناه می‌گیرد.

عنکبوتی را به حکمت دام داد
صدر عالم را از آن آرام داد (عطار) 

دام عنکبوت در عین حال رمزی از طناب‌های اهریمنی است که شیطان با آن دست و پای آدمیان را می‌بندد و چه ضعیف انسانی باید که در چنین دامی فرو افتد چنین کس پشه‌ای و مگسی بیش نخواهد بود. 

چند پری چون مگس از بهر قوت
در دهن این تنه عنکبوت (نظامی، مخزن الاسرار) 

عنکبوتی است جهان، دام نهان کرده ز هر سو
حیف باشد چو تو مرغی، که در این دام بمانی (حسین الهی قمشه‌ای) 

چهار پنجم حشراتی که طعمه می‌شوند طعمه عنکبوتند و اگر همین خانه سست نبود حشرات روزگار آدمیان را سیاه می‌کردند. 

عنکبوت در ادب فارسی رمز انسان‌های دون‌همت است که به شکار مگسی در این عالم قناعت کرده‌اند و هوس بزرگ در سر ندارند تا به هوای آن وجودشان همه شور و عشق و مستی شود. به گفته مولانا: 

عارفان هر دمی دو عید کنند
عنکبوتان مگس قدید کنند 

مولانا شیطان را عنکبوتی خوانده است که بر ضعیفان و سست‌رایان سلطه‌ای دارد اما او را بر مخلصان که چنگ در ریسمان محکم الهی زده‌اند سروری ندارد. 

عنکبوت دیو بر تو چون ذباب
کرّ و فرّ دارند نه بر کبک و عقاب 

عنکبوت با همه سستی و دون همتی، از آیات محکم الهی است. او بر صخره‌ای بلند و عظیم می‌ایستد بی هیچ هراس و دهشت و چون قصد حرکت به دامنه دارد از لعاب دهان خویش ریسمان می‌سازد و یک سر آن را به سنگ وصل می‌کند بی هیچ افزاری، و آنگاه خود را بدان موی باریک که از دهان تولید می‌کند می‌آویزد و پایین می‌آید سالم و درست و طناب را می‌گذارد و می‌رود. کیست که در مقابل شگفتی‌ تعظیم نکند و تسبیح نگوید آن آفریدگار یگانه را که به هر موجود شیوه‌های زندگیش را چنین خوب و کارآمد آموخته است.