ذات اقدس الهی به همه چیز آگاه است

به گزارش ایکنا از همدان، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مقدس، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی ملایر با استناد بر تفسیر «تسنیم» آیت‌الله جوادی آملی به بیان نکاتی از سوره مبارکه حجرات؛ با محوریت آیات پایانی این سوره پرداخته است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

«قُلْ أَتُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَى إِسْلَامَكُم بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَنَكُمْ لِلإِيمَانِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.»

در آیات پیشین ادعای نادرست برخی اعراب در برخورداری از ایمان واقعی بازگو و رد شد و این آیات در مقام سرزنش و پاسخگویی به آنها، به علم گسترده الهی درباره موجودات آسمان‌ها و زمین اشاره می‌کند.

آنچه از این آیات فهمیده می‌شود این است که اعراب، مدعی ایمان واقعی بودند و با استناد به آن بر حضرت رسول منت می‌گذاشتند و قرآن کریم سرزنش گونه در پاسخ ادعایشان، خدای متعال را عالم به همه موجودات معرفی کرده و می‌فرماید اوست که بر شما منت دارد، زیرا همه را به ایمان هدایت کرده اگر در ایمان آوردن و تسلیم بودن صادق هستید.

بیشتر بخوانید:

• شرک‌ورزی؛ مهمترین مانع برای متمدن شدن جامعه
• تفاوت میان اسلام و ایمان براساس سوره حجرات
• کرامت انسان نزد ذات اقدس به میزان تقوای اوست
• نهی اسلام از غیبت؛ ایجاد امنیت روانی و اخلاق در جامعه ایمانی
• پرهیز از عیب‌جویی؛ راهبرد اخلاقی قرآن به مؤمنان
• وحدت و برادری؛ شناسنامه جامعه ایمانی
• خبر دروغ جامعه را می‌لرزاند
• «حجرات»؛ سوره آداب و اخلاق
• صراط مستقیم؛ راه استقامت در برابر اعوجاج
• حمد و سپاس پروردگار؛ اولین و آخرین سخن اهل بهشت
• «بسم‌ الله الرحمن الرحیم»؛ گرامی‌ترین و بزرگ‌ترین آیه قرآن
• سوره حمد؛ همتای قرآن کریم
• اعتقاد به قیامت؛ مهمترین عامل هدایت انسان

باید توجه کرد که حوزه معلومات الهی به موجودات و اشیای ظاهری در آسمان‌ها و زمین محدود نیست، بلکه قلمرو غیب و باطن آسمان‌ها و زمین را نیز در بر می‌گیرد، همانا خدای سبحان حقیقت عینی هر چیز را می‌بیند از این رو علم او در همه موارد، حضوری و شهودی است و عین حقایق اشیا در مشهد و دید اوست.

به باور استاد علامه طباطبایی آیه پایانی سوره حجرات، در بر دارنده همه حقایق و معارف و اوامر و نواهی این سوره و در حکم تعلیل برای آیات پیشین است، زیرا نظام سپهری ظاهری دارد و باطنی و خدای سبحان عالم غیب و شهود است و آنچه در سر و علن یافت می‌شود، فیض اوست و هرکس به مقامی بار می‌یابد، اثر فوز اوست بنابراین علت همه آنچه در این سوره آمده، در پایان آن به طور متن بیان شده است «إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَوتِ و الأرضِ وَ اللهُ بَصِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ».

از منظر استاد جوادی آملی، گروهی از بادیه نشینان عصر نبوی گویا خدای علیم را از ایمان و دینداری خود خبر می‌دادند، در صورتی که خدا به آنچه در آسمان‌ها و زمین است آگاهی دارد «قُل أَتَعَلَّمُونَ اللهَ بِدينِكُم واللهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَواتِ وَ ما فِي الأَرْضِ». این گروه با ادعای برخورداری از ایمان در پی منت نهادن بر پیامبر اکرم(ص) بودند که اسلام آورده‌اند.

خدای سبحان می‌فرماید «يَمُنُونَ عَلَيْكَ أَن أَسْلَمُوا قُل لَا تَمُنْوا عَلَى اسْلَمَكُم بَلِ اللهُ يَمُنُّ عَلَيْكُم أَن هَدْكُم للايمن ای پیامبرا به آنان بگو اسلام آوردن خویش را بر خدا منت ننهید بلکه خدا بر شما منت نهاده که شما را به ایمان هدایت کرده است»، هر چند هنوز برخی توفيق تحصیل آن را فهم نکرده‌اند. قابل اشاره است که بدانیم مجموعه نظام هستی و آنچه در آسمان‌ها و زمین هست، معلوم خدای متعال است «و اللهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَوتِ و ما في‌الأرض» چون خود او همه موجودات را آفریده و پیوسته به اوضاع آنها آگاهی دارد «أَلَا يَعْلَمُ مَن خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الخَبِيرُ».

ذات اقدس الهی به همه آنها داناست، از این رو در پایان آیه می‌فرماید «و اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» بادیه نشینان عصر نزول قرآن، اسلام ظاهری خود را به رخ پیامبر اکرم(ص) کشیده و در این باره بر آن حضرت منت می‌گذاشتند و ایشان در پاسخ آنها می‌فرماید «شما به ظاهر منقاد هستید و فقط با زبان اسلام آورده‌اید و گفتید: اسلمنا، مع الوصف در صدد منت گذاری هم هستید، حال آنکه چنانچه در ادعای ایمان قلبی خود راستگو هم باشید این خداست که بر شما منت دارد، زیرا نعمت باطنی و عمیق منت الهی از هر نعمت ظاهری برتر است و همه اینها را خدا عطا کرده و او بی‌نیاز مطلقی است که همه شما را به ایمان بر فرض راستگوییتان در ادعای ایمان هدایت کرده است» «بل اللهُ يَمُنُّ عَلَيْكُم أَن هَدكُم لِلايمنِ إِن كُنتُم صدقين».

از منظر صاحب تفسیر تسنیم، قرآن کریم، سرزنش گونه در پاسخ گروهی از اعراب که می‌خواستند خدای سبحان را از ایمان خود باخبر سازند به علم گسترده الهی به همه موجودات آسمان‌ها و زمین اشاره کرده «قُل اَتُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدينِكُم وَاللهُ يَعْلَمُ مَا فِي السموات وما في‌الأرض» و حوزه معلومات الهی را به همه اشیا توسعه داده «و اللهُ بِكُلِّ شيءٍ عَلِيمٌ» و در آیه پایانی سوره، دیگر بار با تأکید و گسترش حوزه علم الهی از قلمرو ظاهر به باطن می‌فرماید «به یقین، خدای سبحان، باطن و نهان آسمان‌ها و زمین را نیز می‌داند» «إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّمواتِ والأَرضِ».

و باید توجه داشت که حقیقت منت از خدای سبحان است که اصل حیات ظاهری را با خلقت و حیات معنوی را با بعثت بر بشر منت نهاد «لَقَد مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذ بَعَثَ فِيهِم رَسُولًا مِن أَنفُسِهِم»، صاحب تفسیر تسنیم در مورد بیان اشکالی در مورد علم الهی بیان می‌دارد که چگونگی علم خدای متعال به جزئیات جهان از مطالب دشوار و عمیق فلسفی است و چه بسا برای برخی اذهان این معضل علمی پیش آید که جزئیات عالم پیوسته در حال تغییر هستند.

برخی جزئیات جهان هستی پیش‌تر نبوده‌اند و در آینده هم نیستند اگر خدای سبحان به این جزئیات جهان هستی دانا باشد یعنی پیشتر عالم نبود و در ادامه نیز عالم نیست پس لازم تغییر کردن علم خدای سبحان، تغیر در ذات است، استاد جوادی آملی برای حل این مشکل معتقدند که ضرورتی ندارد علم الهی به جزئیات را از باب علم به کلی بدانیم؛ بلکه از راه تفاوت گذاشتن میان علم ذاتی و فعلی، به خوبی می‌توان این معضل علمی را حل کرد.

از منظر حکمت متعالیه، ذات اقدس الهی به تمام ذرات جهان هستی آگاهی دارد «و ما يَعزُبُ عَن رَبِّكَ مِن مِثقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ و لا فِي السَّماءِ» و تغییر و تغیرات انجام گرفته در جهان در معلومات است؛ نه در علم الهی؛ همان گونه که انسان وقتی مثلاً به واگن‌های قطار در حال حرکت می‌نگرد نسبت به وجود و حرکت این معلوم علم می‌یابد؛ اما صور علمی و آنچه در صحنه ذهن و درون دل اوست، تغیر و حرکتی ندارند.

نکته دیگری که در این آیات می توان بدان اشاره کرد بحث وصف سمیع و بصیر بودن خدای متعال است. خدای سبحان، نه تنها عالم بلکه بصیر است «و اللهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ». درباره معنای دو وصف «سمیع» و «بصیر» در اسنادشان به خدای سبحان، دو نظر است: این دو ویژگی به صفت علیم» باز می گردند و «سمیع» یعنی عالم به مسموعات و «بصیر» یعنی عالم به مبصرات. «علیم» بودن خدای سبحان به وصف «بصیر» باز می‌گردد و به معنای بینایی و علم حضوری و شهودی اوست، بنابراین چون علم خدا شهودی است نه حصولی جمیع معلومات الهی مشهود او هستند حتی معقولات.

گفتنی است که در صدر سوره مبارک حجرات با اشاره به دو ویژگی سمیع و علیم بودن خدای سبحان اهل ایمان از پیشی گرفتن بر خدا و رسول(ص) نهی شدند «يأَيُّهَا الَّذِينَ ءامَنوا لَا تُقَدِّمُوا بَينَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ و اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» و اکنون در آیات پایانی نیز، از باب «رد العجز على الصدر که از محسنات ادبی است، با بیان علیم و بصیر بودن ذات اقدس الهی بادیه نشینان از گزارش دادن چیزی به خدای متعالی و منت گذاشتن بر پیامبر اکرم حذر داده می شوند.

استاد جوادی آملی در پایان این قسمت از آیات با اشاره به بیانی از حضرت امیر(ع) در نهج‌البلاغه بیان می‌دارد که ذات اقدس الهی نه تنها به دعا و عجز و لابه انسانها عالم است به صدای بلند حیوانات وحشی در بیابان‌ها و گناهان بندگان در پنهانی و تردد ماهیان در دریاهای ژرف نیز آگاه است «تعلم عجیج الوحوش في الفلوات و معاصي العباد في الخلوات و اختلاف النِّينَانِ فِي الْبِحارِ الغامرات. واژه «نینان» جمع «نون» به معنای ماهی است و ذالنون یعنی صاحب ماهی. کلمه «اختلاف نیز به معنای آمد و رفت است.

در دریاها و اقیانوس‌ها میلیاردها ماهی و دیگر جانوران آبزی در جهات متفاوت و با سرعت‌های گوناگون حرکت می‌کنند بی آنکه از خود در آب، علامت و اثری باقی بگذارند؛ با این همه خدای سبحان به همه جزئیات رفت و آمد آنها آگاهی دارد.