از ویژگی‌های سوره «فتح» این است که در بازگشت پیامبر اکرم(ص) از صلح حدیبیه، شبانه نازل شده و از سوره‌های «لیلی» است. (سوره‌هایی که در شب نازل شده است). این سوره در ترتیب مصحف، چهل و هشتمین سوره و در ترتیب نزول، یکصد و یازدهمین سوره است که پس از سوره «صف» یا سوره «جمعه» و پیش از سوره «مائده» و هنگام بازگشت پیامبر اکرم(ص) از حدیبیه و پیش از غزوه خیبر یکباره فرود آمد. این سوره به اجماع مفسران، ۲۹ آیه و ۵۶۰ کلمه و ۲۴۰۸ حرف دارد.
در مورد زمان و مکان نزول سوره می‌توان گفت که به گفته مفسران شیعه و اهل تسنن سوره مبارک «فتح» در سال ششم هجری هنگام بازگشت پیامبر اکرم(ص) از حدیبیه میان مکه و مدینه در منطقه «كراع العميم» نازل شد.
به گفته عبدالله بن مسعود پس از بازگشت، پیامبر اکرم(ص) از حدیبیه، شتر آن حضرت از سرعت خود کاست و وقتی نزدیک شدیم دیدیم خدای سبحان سوره «انا فتحنا لَكَ فَتحًا مبینا» را بر ایشان فرو فرستاده و آن حضرت را بسیار خوشحال یافتیم؛ آنگاه وی از نزول این سوره خبر داد.
بیشتر بخوانید:
ازمنظر استاد جوادی آملی، عناصر محوری هر سوره به مکی یا مدنی بودن آن گواهی می‌دهند اگر محور اصلی سوره‌ای مسائل اعتقادی خطوط کلی اخلاق، فقه و ... باشد، آن سوره مکی است و چنانچه محور اصلی سوره‌ای فروع و جزئیات نبرد یا صلح و احکام نماز، روزه، حج، زکات و ... باشد، آن سوره مدنی است پس این سوره بر اساس اصطلاح مشهور سوره مدنی سوره‌ای است که پس از هجرت، گرچه در غیر مدینه نازل شده مدنی است، چنان که محتوای آن نیز بر مدنی بودن آن گواهی می‌دهد.
بررسی فضای نزول سوره در تفسیر و فهم آیات آن یا مجموعه قرآن کریم اثر دارد و چنان که اشاره شد سوره مبارک «فتح» در سال ششم هجری پس از بازگشت از حدیبیه فرود آمده و در این سال حوادثی مانند بیرون آمدن پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان از مدینه به سوی مکه با هدف برگزاری عمره، کارشکنی‌های منافقان، نافرمانی‌های بازماندگان از حدیبیه، جلوگیری مشرکان از ورود مسلمانان به مکه، نگارش صلح نامه ده ساله میان دو طرف، بیعت مسلمانان با آن حضرت، بازگشت آنان به مدینه رخ داد. همچنین پیش بینی ادای عمره قضا و فتح خیبر در سال هفتم هجری، فتح مکه در سال هشتم هجری و.... در نزول این سوره سهم داشتند.
ذات اقدس الهی در عالم رؤیا به پیامبر اکرم(ص) بشارت داد که به خواست خدا مسلمانان پیروزمندانه با خاطری آسوده و با امنیت کامل به مسجدالحرام وارد می‌شوند و سرهای خود را تراشیده و مو و ناخن خود را کوتاه می‌کنند؛ همچنین به پیروزی نزدیک فتح خیبر نیز مژده داد.
آن حضرت نیز خواب خویش را برای مسلمانان بازگفت؛ آنگاه در ذی‌قعده سال ششم هجری با گروهی از آنان به قصد عمره مفرده در میقات ذو الحليفه محرم شده و با قربانی‌های بسیار و اسلحه مسافر (شمشیر)، از مدینه سوی مکه رهسپار شدند تا به حدیبیه حدود بیست کیلومتری مکه که بخشی از آن جزو مکه و محدوده حرم است رسیدند؛ ولی مشرکان از ورود آنان به مکه جلوگیری کردند. پس از مذاکراتی و با آمد و شد سفیران میان دو گروه پیمان صلح حدیبیه امضا و بنا شد که مسلمانان آن سال به مدینه بازگردند و در ذی قعده سال هفتم هجری برای ادای عمره قضاء به مکه بیایند و عمره بگزارند.
بر این اساس، این سوره در فضایی نازل شد که برخی مسلمانان از حوادث پیش آمده در حدیبیه ناراحت بودند و آن را پیروزی نمی‌دانستند. لزوم بیان صلح حدیبیه، سرزنش منافقان و مشرکان و متخلفان، معارف وحیانی وابسته به مژده به فتح نزدیک و..... بر فضای نزول سوره «فتح» اثر گذار بودند.
تاثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره، برنامه رسمی اسلام، حاکمیت مطلق این دین الهی بر تمام ملل بود «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ.» آنچه از حضرت ختمی نبوت رسید «الإسلام يعلو ولا يعلى عليه» جمله‌ای خبری است که به داعی انشاء القا شده است. علامت چنین دستور دینی همان نامه‌های رسمی پیامبر اکرم(ص) به جهان معاصر؛ به ویژه دو قطب مهم سیاسی آن عصر یعنی ایران و روم و دعوت آنها به اسلام بود. این احکام و معارف عمیق و رفیع به جامعه پویا و ملت غیور و مردم متعهد و کارآمد و امت مقاوم و مجاهد خستگی ناپذیر لازم دارد.
پدید آمدن چنین برنامه جامعی رهین تقویت روحیه همگان نیز تبدیل نفاق به وفاق و تغییر ضعف ایمان به تقویت و تبدیل ارجاف در مدینه به عقل و امن آن است تا مردم مدینه منسجم متحد، مصمم و کارآمد شده و صلح حدیبیه و سپس عمره قضاء را پشت سر بگذارند و به بارگاه رفیع فتح مکه برسند و با چنین جهشی در جامعه، سوره نصر «إِذا جَاءَ نَصْرُ اللهِ والفَتحُ ورَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ في دينِ اللهِ أفواجًا» نازل شود. این نظم خاص که فتح مبین و فتح قریب پیشاپیش فتح مطلق پیروزی نهایی اسلام در سراسر حجاز و اطراف آن نازل شود فضای سوره را کاملاً متناسب با چنان آینده‌ای کرده است.
مردم گروه گروه شده مدینه با ارائه پیوند دقیق غیبی حضرت رسول در بیداری و خواب و تجربه حتى صلح حديبيه و رجوع بدون خونریزی سال اول که انجام عمره قضا در کمال امنیت در سال دوم را در پی دارد، منتظر نزول آیات ویژه این سوره بودند با درونمایه‌هایی مانند اتحاد ملی و انسجام دینی همه جانبه با گسترش اخلاق ویژه اسلام که از اصول آن دفع بدی به خوبی، استقامت، اتحاد و بر پای خود ایستادن است و اینها نشان تعامل دقیق میان فضای سوره و رخدادهای کنونی و آینده مدینه بود.
خطوط کلی معارف سوره و مضمون اصلی معارف سوره «فتح» درباره داستان «صلح حدیبیه» است که با تأکید بر منت الهی و فراهم ساختن زمینه فتح مبین بر پیامبر اکرم(ص) آغاز می‌شود «إِنَّا فَتَحْنَا لَك فَتْحًا مُبِينًا.»
بر پایه سیاق آیات و روایات شأن نزول «فتح مبین» پیروزی آشکاری است که خدای سبحان در صلح حدیبیه به آن حضرت بشارت داد؛ این پیروزی نمایان زمینه فتح مکه، اتمام نعمت ثبات قدم در راه راست و برخورداری از پیروزی شکست‌ناپذیر را برای آن حضرت فراهم کرد، بر این اساس، خطوط کلی معارف سوره و عناصر محوری آن را می‌توان در چند بخش خلاصه کرد.
این سوره با مژده به پیروزی آشکار آغاز و در میانه و انجام آن نیز به پیروزی نزدیک اشاره دارد؛ همچنین بر تحقق رؤیای پیامبر اکرم(ص) در ورود به مسجد الحرام و انجام دادن مناسک عمره تأکید شده است. آیات ۱ و ۲ ، ۱۸ تا ۲۷ و در بخشی دیگر نزول آرامش بر دل‌های مؤمنان و بیعت رضوان را بازگو می‌کند. آیات ۴، ۵ و ۱۸ و ۱۹ مژده به مؤمنان در ورود به باغ‌های بهشتی، ترساندن منافقان و مشرکان از کیفر دنیایی و آخرتی، تمجید از همراهان پیامبر اکرم(ص)، یاد کرد سپاه و ستاد بودن همه هستی و آسمان‌ها و زمین برای خدا، سنت و حکمت خدای سبحان در پیروز کردن پیشینیان، ضرورت عدم تفرقه میان مسلمانان و ... اشاره دارد، چنان که رخداد جلوگیری مشرکان از ورود مسلمانان به مکه، ستایش بیعت کنندگان با آن حضرت، فرمانروایی خدا بر آسمان‌ها و زمین، درستی رؤیای آن حضرت در ورود به مسجدالحرام، نیز در این سوره بازگو شده است.
آیات ۵ تا ۷، ۱۴ و ۱۸ تا ۲۷ و در پایان از خصوصیت‌های مؤمنان راستین همراه پیامبر اکرم(ص) و صفات ویژه آنها به بهترین وجه سخن می‌گوید. از منظر استاد جوادی آملی، غرر آیات آیه‌های برجسته قرآن کریم‌اند که ملاکشان برتری متن ایجاز اعجازآمیز، اتقان در برهان، راهگشایی برای آیات دیگر و روشنگری برای پیچیدگی‌های روایات است. از این رو استاد به برخی از آیات این سوره اشاره کرده که در ذیل به دو نمونه بسنده می‌شود:
آيه «والله جُنودُ السَّمواتِ والأَرض»، این تعبیر، تنها دو بار در قرآن کریم و هر دو بار به صورت ترجیع بند در همین سوره بازگو شده است؛ با این تفاوت که در پایان آیه چهارم خدا را با وصف دانایی و حکمت می‌ستاید.
آيه «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَاءُ عَلَى الكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَينَهُم تَرَهُم رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللهِ ورِضونًا سيماهم في وجوههم من أثر السجودِ ذَلِكَ مَثَلُهُم فِي التَّوْرَةِ ومَثَلُهُم فِي الإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْتَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلَى سُوقِهِ يُعجِبُ الزُّرَاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الكُفَّارَ وَعَدَاللَّهُ الَّذِينَ ءامَنوا و عملوا الصَّالِحَتِ مِنهُم مَغفِرَةً و اَجْرًا عَظِيمًا.» خدای سبحان در این آیه، حضرت محمد(ص) را فرستاده خدا و کسانی را که همراه اویند، بر کافران سختگیر و با یکدیگر مهربان و همواره در رکوع و سجده می‌داند.
آنان بخشش و خشنودی خدا را می‌خواهند و علامتشان بر اثر سجده در چهره‌هایشان پیداست؛ این وصفشان در تورات است و ویژگی آنان در انجیل، همچون زراعتی است که جوانه‌های فرعی خود را از ریشه برآورده و آنها را تقویت کرده تا جایی که آنها استوار شده و بر ساقه‌های خود ایستاده‌اند، به گونه‌ای که کشاورزان را به وجد می‌آورد، آری خدا مؤمنان را این گونه نیرومند می‌کند تا کافران را با آنان به خشم آورد. خدا به مؤمنان عامل به کارهای شایسته، آمرزش و پاداش بزرگی را وعده داده است.
با توجه به مضامین آیات این سوره تطبیق محتوای آن بر داستان صلح حدیبیه روشن است. غرض سوره بیان منتی است که خدا به پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان همراهش نهاده و پیروزی آشکار را بهره ایشان کرده است؛ همچنین ضمن ستایش آنان، به مؤمنان عامل به کارهای نیک مژده داده است. سوره «فتح» مؤمنان را به عاقبت نیکوی صلح حدیبیه بشارت داده که با این پیروزی، آرامش را بر دل‌های مسلمانان فروفرستاده و اندوهشان را از برگزار نشدن عمره زدوده است. گرچه آنان اندک بودند خدا به آنها فهماند که عاقبت از آن ایشان است و رویدادهای ناگوار روزگار عاقبت مشرکان و منافقان است. همچنین ترفیع کرامت پیامبر اکرم(ص) نزد پروردگار و مژده به پیروزی‌های نزدیک نظیر فتح خیبر و فتح مکه و دستیابی به غنایم بسیار، ستایش مؤمنان، بیان صفاتشان در تورات و انجیل، عظمت شأن بیعت کنندگان و حاضران در حدیبیه و... از اهداف این سوره‌اند.
افزون بر آن، خدا در این سوره اعراب بازمانده از حدیبیه همان افراد ترسوی آزمند و بدگمان به خدا و دروغگویان بر پیامبر اکرم(ص) را رسوا و از مشارکتشان در فتح خیبر جلوگیری کرده و به آنان خبر می‌دهد که به زودی به جهادی دیگر فراخوانده می‌شوند که اگر به آن پاسخ مثبت دهند، گناه بازماندگان از حدیبیه بخشوده می‌شود.
ابی بن کعب از پیامبر اکرم(ص) گزارش کرده هر کس سوره «فتح» را بخواند، گویا با آن حضرت در فتح مکه شرکت کرده است «من قرأها، فكانما شهد مع محمدصلی الله علیه و آله فتح مکه». همچنین از آن حضرت روایت شده است که هر کس این سوره را بخواند پاداش حضور و همراهی با پیامبر در فتح مکه را دارد.