به گزارش ایکنا، چهاردهمین جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز 23 بهمن‌ماه در فضای مجازی منتشر شد.
در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛
یکی از بحث‌هایی که مفسر قرآن باید بداند تفاوت رحمن و رحیم است. بحث بعدی که بسیار مهم است این است؛ این صفاتی که درباره خدا می‌گوییم را چطور باید تصور کرد. مثلا می‌گوییم فلانی آدم رحیمی است و معنایی از آن می‌فهمیم. وقتی این صفات در مورد خدا به کار می‌رود باید چه تصوری از آن داشته باشیم. می‌توانیم اسم این بحث را بومی‌سازی صفات در مورد خداوند بگذاریم. مثلا غضب در مورد خدا چه معنایی دارد. معنای غصب معلوم است ولی وقتی می‌گوییم خدا غصب می‌کند یعنی چه؟ خدا که نه جسم است، نه صورت دارد، نه رنگ دارد. اصلا ناراحتی خدا یعنی چه؟
نکته سوم این است؛ ما خداوند را رحیم، رحمن و رئوف می‌دانیم ولی در مورد خدا قائل به حکمت و عدالت هستیم لذا رابطه رحمانیت و رحیمیت و حکمت و عدل باید بررسی شود. چقدر در این بحث حرف‌های ناجور و غیر منضبط گفته شده است. چقدر بعضی‌ها رحمانیت خدا را گرفتند و از عدل و حکمت غافل شدند. در ادامه سوال سوم بحث خلود مطرح می‌شود. یک آقایی گفته بود اگر من خدمت امام زمان(عج) برسم شبهه ابن کمونه را می‌پرسم. منم پیش خودم می‌گفتم اگر نزد ایشان برسم بحث خلود را می‌پرسم البته اخیرا از این پرسش منصرف شدم که دلیل آن را عرض خواهم کرد.
شما الآن بیرون فیضیه از هر روحانی سوال کنید رحیم و رحمن چه فرقی دارد می‌گویند رحمن اشاره به فیض گسترده خداوند است که شامل همه است ولی رحیم درجه رحمتش بالاتر است و محدودیت و گستره خاصی دارد و فقط شامل مومنان است. گاهی این پاسخ را به روایاتی مستند می‌کنند. امام صادق(ع) فرمودند: «اَلرَّحْمنُ إِسْمُ خاصٍّ، بِصِفَة عامَّة، وَ الرَّحِیْمُ إِسْمُ عامٍّ بِصِفَة خاصَّة» یعنی رحمن اسم خاص است ولی دلالت بر صفتی گسترده می‌کند ولی رحیم اسم عامی است که در قالب صفت خاص برای مومنان است.
علامه طباطبایی خواسته از دل صیغه هم این معنا را دربیاورد. ایشان فرموده است رحمن صیغه مبالغه است. صیغه مبالغه دال بر کثرت است پس رحمن، رحمت گسترده است؛ گسترده از حیث دامنه شمول، چه مسلمان و چه غیر مسلمان. رحیم صفت مشبهه است و صفت مشبهه دال بر ثبوت است. رحمت خدا نسبت به کدام طایفه ثابت است؟ مومنان. تا اینجا سوال اول از نظر فنی پاسخ داده شد ولی در اینجا چند نکته وجود دارد. علامه طباطبایی مثل اکثر حوزویان فکر کردند ثبوتی که در صفت مشبهه است به معنای دوام است در حالی که این ثبوت به معنای دوام نیست. ثبوتی که در صفت مشبهه است یعنی حالت ولو موقت باشد.
نکته دیگر این است که ما خیلی وقت‌ها این سهمیه‌بندی را در آیات و روایات نمی‌بینیم یعنی اینکه بگوییم رحمن برای رحمت واسعه است، رحیم برای نیکان و مومنان است در آیات و روایات بیان نشده است. مثلا در قرآن می‌خوانیم: «الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيرًا؛ آن روز فرمانروايى بحق از آن [خداى] رحمان است و روزى است كه بر كافران بسى دشوار است». به کار بردن لفظ رحمن در مورد آخرت طبق مبنای آقایان درست نیست. همچنین امام سجاد(ع) در آن دعای معروف می‌فرماید: «یا رحمن الدّنیا و الآخرة و رحیمهما» یعنی خداوند رحمن و رحیم دنیا و آخرت است. اینکه خدا رحیم دنیا و آخرت درست است ولی رحمن دنیا و آخرت یعنی چه؟ در آیه دیگری می‌خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ» یعنی خدا نسبت به ناس، یعنی همه مردم رئوف و رحیم است. واقعش من نمی‌فهمم این سهمیه‌بندی در مورد رحمن و رحیم از کجا آمده است. اصلا نمی‌شود گفت خداوند در قیامت نسبت به غیر مسلمان رحمت ندارد. خدای متعال مستضعفینی که ایمان ندارد را هم مشمول رحمت خود می‌کند. حتی برخی اهل جهنم از رحمت خداوند بهره‌مند می‌شوند.
بحث بعدی بومی‌سازی صفات بود. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان راجع به همین بحث، عبارت خوبی دارد و می‌گوید وقتی این صفات را در مورد خدا به کار می‌بریم باید معنای برآیندش را در نظر بگیریم نه فرآیندش را. به عبارت دیگر باید آنها را برآیندی معنا کنیم، نه فرآیندی. وقتی یک نفر نیازمندی را می‌بینید، حس مهربانی‌اش تحریک می‌شود و به او پولی می‌دهد. فرآیند رحمت این است که اول انسان متاثر و ناراحت می‌شود، سپس کمک می‌کند ولی وقتی می‌گوییم خدا رحمن و رحیم است معنایش این نیست که متاثر و ناراحت می‌شود بلکه معنایش این است که صاحب فیض و رحمت است. مثلا می‌گوییم خدا صاحب غضب است. غضب در انسان‌ها به این شکل است که یک خبر ناراحت‌کننده می‌شنویم و نهایتا انتقام می‌گیریم ولی وقتی خدا غضب می‌کند اینطور نیست که ناراحت شود و فقط نتیجه آن که انتقام‌گیری است را انجام می‌دهد.