واژه مسجَد(سجد) به معنای اِنحنا و میل به پایین است. در اصطلاحِ قرآنی، اصل «سجده» فروتنی و اظهار تذلل در مقابل یک شیء دانسته شده که در فرهنگ قرآن برای عبادت خداوند اختصاص یافته است.
این واژه، در قرآن جانشین مفهومی و معنایی دارد که برخی از آنها چون صومعه، بِیَع، صَلَوات(حجّ/40)، بَیت(آلعمران/96)، اَرض مُقدّس(مائده/21)، مُصلّی (بقره /125)، جانشین معنای کلّی مسجد شده و برخی دیگر مانند محراب (ص/21) و باب(بقره/58) اشتراک در یک مولفه مفهومی با مسجد دارد از این رو جانشین جزئی مسجد هستند.
مسجد و مشتقّات آن 92 مرتبه در 32 سوره و 81 آیه در قرآن به کار رفته، با تدبّر در استعمال متعدّد این کلمه در سورههای مکّی و مدنی، خلاصه کارکرد هدایتی و تربیتی مسجـد این می‌شود: حقیقت مسجد به پهنای هستی و همه آفاقِ پیدا و ناپیدای آن میباشد، چرا که نیاز به مسجد چندبعدی (فطری و اجتماعی) میباشد و لازمه ایمان و شرط حیات جمعی است.
در نگرش قرآن، هستی خود مسجدی بس بزرگ است که موجودات در آن به طلب فیض و هدایت یا اِنابه و استغفار و تسبیح الهی مشغول هستند. این گونه نیست که مسجد محدود به مکانی خاص باشد، بلکه شرق و غرب هستی، همه مسجد است(بقره/115) و مؤمن باید خود را همواره در این مکان مقدّس ببیند، زیرا هستی، مکان زیست است که خداوند برای انسان آفریده و همواره نظاره‌گر او در این مکان است.
به شرطی زمان و مکان عبادت یک فرد شایسته اطلاق مسجد حقیقی است که وی مولفه‌های سجده مقبول را رعایت کرده باشد، لذا سجده راستین سه مولّفه بنیادین دارد(اسراء/109):
1/ مولّفه صوری (نهادن پیشانی بر زمین، گفتن ذکر)
2/ مولّفه باطنی(خشوع و خضوع درونی)
3/ مولّفه پذیرش(رخ دادن حالت شوق و گریه عاشقانه)
آگاهی: واژه «مسجد» 22 مرتبه و «مساجد» 6 مرتبه در قرآن بکار رفته است.
1- ابلیس، نماد گریز از مسجد
2 - سجده، شاخص ایمان و سعادت
3- سجده بر غیر خدا، انحـرافی در اُمَم پیشین
4 - سجده سایه‌ها
5 - سجده هنگام قرائت قرآن
6 ـ پیشینه مسجد در ادیان
7- مسجد پایگاه بعثت و عبادت نبوی
8 - مساجد فقط برای خدا
9 - خضوع در همه مساجد
10 - زینت‌‌‌گرایی در مسجد
11 - مسجد الاقصی
12 - مسجد اصحاب کهف
13 -مسجد الحرام، آغاز معراج نبوی.
آگاهی: آیات در 13 ساله بعثت نبوی - جزء سال 5 و 10- به مسجد و سجده پرداخته‌اند که نشانگر نقش کاربردی مسجد در هویّت دینی و حیات معنوی فرد و جامعه است.
1 ـ هستی سجدگاه آفریدگان
2 - ابلیس، نماد گریز از مسجد
3 - ابراهیم (ع) و تطهیر مسجد
4 - تعمیر و عمران مسجد
5 - ممنوعیت ورود مشرکان به مسجد
6 - عبادت مریم (س) در مسجد
7- کارکرد معنوی، سیاسی، اجتماعی مسجد
8 - اعتکاف در مسجد
9- تخریب مساجد و عبادتگاه‌های تفرقه‌انگیز(لانه جاسوسی منافقان)
10- مسجد تقوا(قُباء) و مسجد ضِرَار
آگاهی: آیات در همۀ 10سالۀ نزول مدنی، جزء در سال پنجم توزیع شدهاند.
(منابع مورد استفاده: مسجد در آینه ثقلین، جلد اوّل - جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی و...)
هستی مسجد است! [تدبّر در آیات المسجد، همزمان با روز جهانی مسجد)