با اوج‌گیری تهدیدات و فشارهای خارجی علیه ایران، اهمیت یافتن انسجام و تاب‌آوری اجتماعی جامعه ایرانی بیش از پیش آشکار شده است؛ مفاهیمی که هم در متون اسلامی به‌ویژه آموزه‌های قرآنی و نیز در نظریات علوم اجتماعی قابل واکاوی است. به همین منظور، در گفت‌وگویی با سیده زینب تقوی، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی مازندران، ابعاد مختلف وفاق ملی، تاب‌آوری اجتماعی،
امنیت روانی و امید جمعی در
شرایط بحرانی، از منظر تلفیقی قرآن و جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار گرفت.
ریشه‌های وفاق و انسجام ملی ایرانیان در بحران‌های برون‌زا و راه‌های تقویت آن چیست؟
از منظر قرآن کریم، اصول «اعتصام بحبل‌الله جمیعاً و لاتفرقوا» (آل‌عمران: ۱۰۳) و «تعاونوا علی البرّ و التقوی» (مائده: ۲) جامعه را به وحدت حول ارزش‌های مشترک الهی، خودشناسی جمعی و مراقبت از تفرقه دعوت می‌کنند.
در جامعه‌شناسی معاصر، وفاق و انسجام ملی ترکیبی است از هویت ملی مشترک، سرمایه اجتماعی، اعتماد نهادی به ساختار‌های حاکمیت، حضور گروه‌های مرجع و تقویت شبکه‌های افقی ارتباطی میان اقوام. بحران‌ها ـ به گفته دورکیم ـ ظرفیت همبستگی مکانیکی را افزایش می‌دهند؛ چنان‌که در دوران جنگ تحمیلی، سرمایه مشترک معنوی و مرجعیت اجتماعی موجب شکل‌گیری وفاق عمومی شد. راهکار‌های مؤثر عبارتند از ترویج روایت‌های تاریخی مشترک، آموزش سواد اجتماعی، تقویت نظام گفت‌وگوی ملی و مدیریت هوشمند اختلافات.
تأثیر تهاجم خارجی بر تاب‌آوری اجتماعی و تمهیدات افزایش آن از منظر اسلامی و علوم اجتماعی چیست؟
قرآن در آیه «وَإِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ… إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»(بقره: ۱۵۶) صبر جمعی و بازتعریف مصیبت را تبیین می‌نماید و با «فَثَبِّتُوا أَقْدَامَکُمْ»(آل‌عمران: ۱۳۹) به مقاومت به‌عنوان عامل رشد اشاره می‌کند.
جامعه‌شناسی بحران بر این باور است که تاب‌آوری اجتماعی حاصل ظرفیت انطباق و سازگاری جامعه با سیلاب تهدید‌های غیر منتظره است. پیوند‌های اجتماعی قوی، شبکه‌های داوطلبی خودجوش و اعتماد به نهاد‌های امدادی مهم‌ترین عوامل بقای تاب‌آوری‌اند. توصیه علوم اجتماعی، آموزش عمومی مهارت‌های مقابله با اضطراب، تقویت مشارکت‌های مردمی و استفاده از رسانه‌های جمعی برای روایت‌سازی امید و عقلانیت است. تجربه نظام سلامت روانی ایران بعد از دفاع مقدس، نشان داد رویکرد ترکیبی سنت و علم می‌تواند تاب‌آوری را به‌طور چشمگیر ارتقا دهد.
تهاجمات نظامی چگونه امنیت روانی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و چه توصیه‌هایی برای بازسازی این حس وجود دارد؟
قرآن کریم می‌فرماید: «فَأَنزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِمْ» (فتح: ۲۶) آرامش را موهبت الهی برای عبور از بحران‌ها می‌داند و همچنین بر اهمیت ذکر و توکل در تقویت قلوب جامعه تأکید دارد.
از نگاه جامعه‌شناسی، تهاجم و بحران نظامی می‌تواند سبب بروز ترس، اضطراب، ناامیدی و افول سرمایه روانی عمومی شود. مدیریت این وضعیت وابسته به کیفیت اطلاع‌رسانی شفاف، حضور نهاد‌های حمایتی ـ روانی، مقابله با شایعه و جلب مشارکت نخبگان و گروه‌های داوطلب است. جامعه اگر بتواند حس کنترل خود را بازگرداند و روایت جمعی امید داشته باشد، دوباره به ثبات برمی‌گردد. پژوهش‌های روانشناسی اجتماعی نشان داده‌اند که مشارکت شهروندی و شبکه‌های حمایتی، سطح احساس امنیت را بهبود می‌بخشند.
نقش نهاد‌های فرهنگی و رسانه‌ای در تولید امید و تقویت روحیه جامعه پس از تهدیدات نظامی چگونه تبیین می‌شود؟
آیه «وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ»(بقره: ۲۲۳) و مفهوم «تواصی به حق و صبر»(عصر: ۳) مسئولیت امیدبخشی و همدلی جمعی را متوجه نهاد‌های فرهنگی می‌کند.
مطالعات فرهنگی و ارتباطات بر مؤلفه و نمایش قهرمانان مقاومت و روایت موفقیت‌های کوچک و بزرگ تأکید دارند. در ادبیات علوم اجتماعی، رسانه‌ها با بازنمایی انسجام ملی، ارائه الگو‌های کنش‌گر اجتماعی و مبارزه با شایعه و ترس‌آفرینی، از مهم‌ترین عوامل تولید امید هستند. آموزش سواد رسانه‌ای و حمایت از جریان‌های اجتماعی امیدزا، راهکار کلیدی بازسازی روحیه جامعه است.
نسبت امید به زندگی و تاب‌آوری اجتماعی در بحران‌ها از دیدگاه قرآن و جامعه‌شناسی چیست و توصیه‌های تقویتی چیست؟
قرآن کریم با تأکید بر «إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ» (یوسف: ۸۷) منشأ امید را باور به رحمت و آینده روشن می‌داند.
در جامعه‌شناسی مدرن، «امید» پیشران‌کننده انرژی اجتماعی و زیربنای تاب‌آوری است. تجربیات جهان نشان داده که جوامع با امید بالاتر، شاخص‌های فرهنگی و اقتصادی پایدارتری دارند و در عبور از بحران‌ها موفق‌ترند. ایجاد گفتوگو، ترویج خاطرات جمعی مثبت، حضور نماد‌های معنوی و تقویت اعتماد به نهاد‌های مؤثر از مهم‌ترین سازوکار‌های افزایش همزمان تاب‌آوری و امید به زندگی است.
علی پاداشی
انتهای پیام