اهداف اقتصادی جامعه اسلامی از منظر آیات قرآن کریم

آموزه‌های اقتصادی قرآن همچون سایر آموزه های قرآن کریم ابعاد زندگی انسان را فرا گرفته است و خطوط اصلی روابط اقتصادی و حقوق اقتصادی افراد را تبیین کرده است. از ویژگی‌های مهم احکام اسلام که آن را جاودانه ساخته است، توجه به نیازهای ثابت و متغیر انسان هاست که نیازهای متغیر را بر اساس اصول ثابت در هر وضع متغیر با تعیین قانون مشخص ساخته است.

تفاوت اساسی اقتصاد اسلامی با سایر مکاتب اقتصادی در این است که اقتصاد اسلامی بر وحی مبتنی است، در حالی که نظریه‌پردازان اقتصاد سرمایه‌داری حول محورهای مطلوبیت، سود و رفاه مادی نظریات خود را ارائه می‌دهند، در نظریه اقتصاد سرمایه‌داری مبنای رفتار انسان در جایگاه مصرف‌کننده، حداکثرسازی مطلوبیت و در جایگاه تولیدکننده بهینه‌سازی تولید به هدف حداکثر کردن سود است.

افق زمانی در اقتصاد سرمایه‌داری، کوتاه‌مدت است، از معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی‌شود، نگرش به خالق مبتنی برفلسفه رئالیسم و قطع رابطه با مبدأ است. نقش خالق به حد سازنده لوازم لوکس کاهش یافته که پس از ساخت و تنظیم آن را رها کرده است. به رفتارهای انسان بریده از مبدأ و معاد و به صورت بخشی توجه می‌شود، در حالی که اقتصاد اسلام در همه مراحل تولید وتوزیع و مصرف، انسان را به مبدأ و معاد متوجه می‌کند و راه تکامل مادی و معنوی را برای بشر هموار می‌سازد.

جهان‌بینی اقتصادی از منظر قرآن

قرآن کریم در آیات 58 تا 62 سوره بقره ضرورت آشنائی با علم اقتصاد را مطرح کرده است. بنی اسرائیل تا قبل از ورود به بیت‌المقدس بیابانگرد بودند و با آزادی کامل عمل می‌کردند، اما وقتی اجازه ورود به بیت المقدس را یافتند، ملزم به مراعات شرایط و ضوابط زندگی شهری و قوانین اقتصادی شدند. علامه طباطبائی معتقد است شرایط زندگی در شهر بیت‌المقدس تسلیم بودن در برابر قوانین اقتصادی و حقوق شهروندی است که اگر تابع این قوانین همزیستی و حقوق شهروندی شوند ازهرج و مرج و متلاشی شدن نجات می‌یابند. (طباطبائی، 1363، ج 1، ص 249). ولی بنی اسرائیل با لجاجت و عناد خود از قوانین اقتصادی سرباز زده و به حدود الهی و حقوق مردم تجاوز کردند.

قرآن آنگاه به رابطه میان مکاتب اقتصادی و جهان بینی در آیه 10 سوره اعراف می‌پردازد و در این خوصوص می‌فرماید: «وَلَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلًا مَّا تَشْکُرُونَ؛ و قطعا شما را در زمین قدرت عمل دادیم و براى شما در آن وسایل معیشت نهادیم [اما] چه کم سپاسگزارى می‌کنید»(اعراف/10). از این رو جهان‌بینی اقتصادی از منظر قرآن یعنی «شکر این همه نعمت که خداوند به انسان ارزانی داشته است ایجاب می کند که انسان این مواهب الهی را در مسیر رضای الهی استفاده نماید». در این راستا می‌توان اهداف اقتصاد از منظر قرآن را از دل آیات مبارکه قرآن کریم استنتاج کرد.

اهداف اقتصادی اسلام

لزوم استقلال اقتصادی: «الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا؛ همانان که مترصد شمایند پس اگر از جانب خدا به شما فتحى برسد مى‏گویند مگر ما با شما نبودیم و اگر براى کافران نصیبى باشد مى‏گویند مگر ما بر شما تسلط نداشتیم و شما را از [ورود در جمع] مؤمنان باز نمى‏داشتیم پس خداوند روز قیامت میان شما داورى مى‏کند و خداوند هرگز بر [زیان] مؤمنان براى کافران راه [تسلطى] قرار نداده است» (نساء/141).

توجه به حفظ حاکمیت و اقتدار سیاسی اسلام: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ؛ و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهاى آماده بسیج کنید تا با این {تدارکات} دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگرى را جز ایشان که شما نمی‌‏شناسیدشان و خدا آنان را می‌‏شناسد بترسانید و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت» (انفال / 60).

 تأمین رفاه عمومی و مبارزه با فقر: « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ؛ {اى پیامبر} بگو زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده و [نیز ] روزیهاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده بگو این [نعمتها] در زندگى دنیا براى کسانى است که ایمان آورده‌‏اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان می‌‏باشد این گونه آیات [خود] را براى گروهى که مى‏دانند به روشنى بیان می‌‏کنیم »(اعراف/32).