به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان، صبر به معنای شکیبایی، پایداری و استواری است. صبر بر دو بخش دینی و غیر دینی قابل تقسیم است. صبر غیر دینی با انگیزه رسیدن به دنیای بهتر است و صبر دینی به انگیزه ارتقای معنوی و سعادت اخروی است. صبر در قرآن نماد رسوخ ایمان و روشن کننده میزان استواری آن در شخصیت فرد است. اگر ایمان را دو شاخه کنیم یک شاخه آن صبر و دیگر شاخه آن شکر است.
صبر نشانگر زیبایی برخورد مؤمن با بلاها و گرفتاری‌های است و شکر زیبایی برخورد مؤمن با نعمت‌ها است. صبر از شکر مهمتر است به همین لحاظ در روایات ایمان به یک پیکر تشبیه شده که صبر به مثابه سر این پیکر است. امام صادق(ع) می‌فرمایند «صبر نسبت به ایمان مانند سر نسبت به تن است، اگر سر، رفت، تن نیز برود، بنابراین، اگر صبر رفت، ایمان نیز رفته است».
نگهداری نفس از بی‌تابی و شکایت نسبت به تمام نواهی و مکروهات نفس سرکش، از وظایف اخلاقی و ایمانی یک فرد مسلمان است. امام صادق(ع) خطاب به یکی از اصحاب خویش می‌فرمایند: «بر تو باد صبر پیشگی در تمام کارهایت». بنابر گفتار امیرالمؤمنین(ع) نیز، سلامت و اصلاح همه کارها در گرو صبر است، «صبر در امور مانند سر به تن است، چون سر از تن جدا شود، تن فاسد شود و چون در کارها صبر نباشد همه کارها فاسد می‌شود».
صبر آزادی از نفس اماره و روحیه شهوت‌‌پرستی است که در آن شخص صابر خود را اسیر هر حادثه‌ای نمی‌سازد و هر امر ناگواری نفس او را تسلیم خویش نمی‌گرداند، چرا که وی در بند عبودیت دیگری است. چه زیبا است کلام امام‌صادق(ع) که می‌فرمایند: «آزاد مرد در همه احوال آزاد مرد است، اگر برایش گرفتاری پیش آید، صبر می‌کند، و اگر مصیبت‌ها بر سرش ریزند او را شکسته نسازند، هرچند اسیر شود و مغلوب شود و سختی جایگزین آسایش وی شود».
انواع صبر
همانگونه که گفته شد، صبر از لوازم ایمان است و هر چه فرد بر ایمانش افزوده سازد، صبر او نیز بیشتر می‌شود تا اینکه به مقام رضا برسد که در آنجا دیگر چیزی برای او مکروه و ناراحت کننده نیست که بخواهد همچون افراد عادی صبوری پیشه کند.
صبر دارای انواعی است و در روایات به شکل‌های مختلف تقسیم شده است. صبر، گاهی براساس متعلق آن و گاه از حیث آشکار یا پنهان بودن آن، و نیز گاهی از جهت آگاهانه و غیر آگاهانه بودنش دسته‌بندی شده است.
الف) صبر بر مصیبت و بلا: امام صادق(ع) درباره آیه « ا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ؛ ای مؤمنین! صبر پیشه کنید و با صبر غلبه جویید»، می‌فرمایند «یعنی بر مصیبت‌ها صبر کنید و بر مصیبت‌ها غلبه کنید».
پایداری بر ایمان همواره انبیاء و اولیاء الهی را با مشکلات و گرفتاری‌های بسیار مواجه می‌ساخته که تکلیف آن ها در مقابل این گرفتاری، صبر بوده است و به وسیله صبر بر مصیبت ها و گرفتاری ها غلبه پیدا می‌کردند. امام صادق (ع) در حدیثی‌طولانی، صبر پیامبر گرامی اسلام(ص) را اینگونه تشریح می‌نمایند:
«خدای عزوجل، محمد(ص) را مبعوث فرمود و او را امر به صبر و مدارا نمود: « وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً (10) وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ(11) ; بر آنچه می‌گویند صبر کن و از آن ها ببر، بریدنی نیکو، مرا با تکذیب کنندگان دارای نعمت واگذار»(المزمل/10و11) . خدای تبارک و تعالی فرمود: « ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ (34)وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ(35); بدی را به آنچه نیکوتر است دفع کن، تا آنکه میان تو و او که بینتان دشمنی است، دوستی و مهربانی حاکم شود. این خصلت را جز کسانیکه صبر کنند ندارند و جز بهره‌دار بزرگ در نیابد».
رسول خدا(ص) هم صبر نمود تا او را به اموری بزرگ نسبت دادند و متهم نمودند، او دلتنگ شد خدای عزوجل این آیه را نازل فرمود: «ولقد نعلم انک یضیق صدرک بمایقولون فسبح بحمد ربک و کن من‌الساجدین، و اعبد ربک حتی یأتیک الیقین; ما می‌دانیم که سینه‌ات از آنچه می‌گویند تنگ می‌شود، با ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده‌کنندگان باش«. سپس باز هم تکذیبش کردند و متهمش نمودند، از آن رو بسیار غمگین گشت و خدای عز و جل نازل فرمود: « قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ (33) وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا کُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا(34); ما می‌دانیم سخنان آنها ترا غمگین می‌کند، آنها تو را تکذیب نمی‌کنند بلکه ستمگران، آیات خدا را انکار می‌کنند. پیش از تو نیز پیغمبرانی تکذیب شدند و بر تکذیب شدن و آزار صبر کردند تا نصرت ما به آن ها رسید»(الانعام/33و34)
پس پیغمبر(ص) خود را به صبر ملزم ساخت، تا آن ها تجاوز کردند و خدای تبارک و تعالی را به زبان آورده و او را تکذیب نمودند. پس پیغمبر(ص) فرمود: «درباره خودم و خاندان و آبرویم صبر کردم، ولی نسبت به بد گفتن به معبودم صبر ندارم. خدای عز و جل فرمود: «ولقد خلقنا السماوات والارض و ما بینهما فی سته‌ایام و ما مسنا من لغوب، فاصبر علی ما یقولون» یعنی ما آسمان ها و زمین و فضا را در شش روز آفریدیم و هیچ خستگی به ما نرسید، بر آنچه می‌گویند صبر کن».
پس پیغمبر(ص) در همه احوال صبر کرد، تا او را به امامان از عترتش مژده دادند و آن ها را به صبر معرفی کردند و خدا - جل ثنائه-فرمود: «و جعلنا منهم ائمه یهدون بامرنا لما صبروا وکانوا بایاتنا یوقنون; چون به آیات ما یقین داشتند و صبر پیشه کردند، ما آن ها را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت کنند». در این هنگام پیامبر(ص) فرمود: صبر نسبت به ایمان مانند سر نسبت به تن است.
پس خدای عزوجل هم از صبر او شکرگزاری کرد و نازل فرمود: «و تمت کلمت ربک الحسنی‌علی بنی‌اسرائیل بما صبروا و دمرنا ماکان یصنع فرعون و قومه و ماکانوا یعرشون; کلمه نیکوی پروردگارت درباره پسران اسرائیل به پاداش صبری که کرده بودند، انجام یافت. آنچه را فرعون و قومش‌می‌ساختند و برمی‌افراشتند واژگون ساختیم.«
پیغمبر(ص) فرمودند: این بشارت است و انتقام، پس خدای عزوجل نبرد و کشتار مشرکین را به او اجازه داد و نازل فرمود: «فاقتلوا المشرکین حیث و جدتموهم وخذوهم و احصروهم واقعدوا لهم کل مرصد، واقتلو هم حیث ثقفتموهم; مشرکین را هر کجا یافتید بکشید و بگیرید و محاصره کنید و در هرکمین گاهی سر راهشان بنشینید، هر کجا یافتید آنها را بکشید.» پس‌خدا آن ها را به دست پیامبر(ص) و دوستانش بکشت و آن پیروزی را پاداش صبرش قرار داد، آنچه در آخرت برایش ذخیره کرده بود را نیز بر آن افزود، پس هر که صبر کند و به حساب خدا گذارد، از دنیا نرود تا آنکه خدا چشمش را درباره دشمنانش روشن کند، بعلاوه آنچه درآخرت برایش ذخیره می‌نماید.
از آنجایی که صبر سیره مستمر تمامی انبیاء الهی بوده است، انبیاء گذشته نیز صبر را شیوه خویش قرار داده بودند، امام صادق(ع) می‌فرمایند: بردگی و مغلوبیت و اسارت، یوسف صدیق امین را زیان نبخشید و تاریکی و ترس چاه و آنچه بر سرش آمد او را ضرر نرساند تا خدا بر او منت گذارد و ستمگر سرکش را بنده او ساخت، بعد از آنی که ستمگر مالک او بوده خدا او را به رسالت فرستاد و به سبب او به امتی ترحم‌نمود، صبر این چنین است، خیر درپی دارد، پس شکیبا باشید و دل به‌شکیبایی دهید تا پاداش آن را ببینید».
حلال مشکلات و مصیبت‌های عادی زندگی نیز صبر است.امام صادق(ع) هنگام‌از دست دادن فرزند خویش، اسماعیل، خطاب به مفضل -یکی از یاران وفادارش-می‌فرمایند: «ما به مصیبت اسماعیل مبتلا شدیم و صبر کردیم، تو هم مانند ما صبرکن.»
امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(ع) وارد مسجد گردیده و با شخصی روبرو شدندکه به مصیبت پدر و مادر و برادرش مبتلا شده بود، وی به حضرت گفت می‌ترسم ازمصیبت وارده دق کنم، حضرت فرمودند: «تقوای الهی و صبر پیشه خود ساز تا فردا با آن پیش خدا روی.» امام موسی کاظم(ع) نیز به کسی که بدهکاری زیادی داشت و اموالش نیز ازدست وی خارج شده بود، توصیه به صبر می‌نمایند.
ب) صبر بر طاعت: نوع دیگر صبر، شکیبایی و پایداری بر اجرای فرامین‌خداوند و تحمل دشواری های ناشی از آن است. امام باقر(ع) می‌فرمایند: چون وفات‌پدرم نزدیک شد، ایشان من را به سینه چسبانیده و سفارش اجداد خویش را به من‌رسانیدند که «ای پسر جان بر حق صبر کن اگر چه صبر در آن دشوار و تلخ باشد».
ج) صبر بر گناه: نوع سوم، صبر بر معصیت است. یعنی بدون ناراحتی و کراهت باطنی، گناه را ترک گوید و گرد آن نگردد. البته افرادی هم هستند که ترک گناه هیچ‌کراهتی برای آن ها ندارد. علیرغم اینکه در حدیثی صبر به سه بخش تقسیم گردیده (صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر گناه و معصیت) در برخی روایات دیگر صبر را بر دو قسم‌دانسته‌اند که این دو بسیار مهم تلقی شده است: صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. از این دو، صبر بر گناه عظیم‌تر و مهمتر دانسته شده است. امام باقر(ع) می‌فرمایند «صبر بر بلا خوب و نیکو است، ولی بهترین این دو صبر، پرهیز از محرمات است».
در روایت دیگر در ضمن تقسیم صبر، امیرالمؤمنین(ع) روش عملی ایجاد روحیه صبر را به طور ضمنی ذکر خدای متعال دانسته‌اند: «صبر بر دو گونه است. صبر در مصیبت که نیکو و زیباست و نیکوتر ازآن صبر و خودداری از چیزیست که خدای عزوجل آن را بر تو حرام‌کرده است».
در طاعت وابسته به انس با خدا و صبر بر بلا با میزان رضا در وجود فرد مرتبط است. البته باید به این نکته توجه داشت که صبر بر طاعت، معصیت و مصیبت مخصوص کسانی است که از اسرار عبادت و قبح معصیت و فلسفه و حکمت مصیبت ها غافل هستند و گرنه برای عارف به حق، در هیچ یک از موارد صبر، ناراحتی و مشکلی نیست تا فرد آن را تحمل کند.
ارزشیابی صبر
صبر در مراحل مختلف زندگی و شرایط متفاوت ارزش یکسانی ندارد، هر چه صبر دشوارتر و با اهمیت تر باشد ارزش آن نیز بیشتر خواهد بود. در حدیثی از پیامبراکرم(ص) نقل شده که خطاب به امیر مؤمنان(ع) می‌فرمایند:صبر بر سه قسم است: «صبر بر مصیبت، صبر در طاعت و صبر از گناه.» و «هر که بر مصیبت صبر کند، تا آن را با تسلی نیکو رد سازد، خدا برایش300 درجه می‌نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر به اندازه فاصله میان آسمان و زمین است. هر که در طاعت صبر کند خدا برایش 600درجه می‌نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر به‌اندازه فاصله میان قعر زمین تا عرش است. هر که از گناه صبر کند خدابرایش 900درجه می‌نویسد که میان هر درجه تا درجه بعد به اندازه فاصله میان قعر زمین تا پایان عرش است.»
همانگونه که انواع صبر تا به این حد تفاوت ارزش دارد، صبر متعبد انه نیز به مراتب بهتر از صبری است که با آگاهی و اطلاع از نتایج دنیوی و ثواب و عواقب اخروی آن صورت گیرد.
علاوه بر اینها صبری زیباتر است که با شکایت به دیگران همراه نباشد. از امام‌باقر(ع) سؤال می‌شود صبر جمیل چیست؟ می‌فرمایند «صبری که همراه با شکایت به مردم نباشد.» البته شکایت به خدا و طلب گشایش و رفع گرفتاری و کمک خواستن از خداوند قادر متعال منافی با صبر جمیل نیست.
آثار صبر
صبر نیز همچون دیگر مکارم اخلاق دارای آثار مخصوص به خود است که تربیت‌نفس، قوت اراده و عزم و غیره از نمونه‌های آن است. در ذیل به بخشی از آثار صبر که در اخبار معصومین(ع) مورد اشاره قرار گرفته است توجه می‌کنیم:
الف- غلبه بر مشکلات: نقش عینی و روانی صبر در غلبه بر دشواری ها قابل انکارنیست. صبر مانع از پا درآمدن انسان در مواجهه با مشکلات است و مشکلات را برای فرد آسان می‌سازد. امام صادق(ع) می‌فرمایند «اگر صبر پیش از بلا آفریده نشده بود مؤمن همچون تخم مرغ روی‌سنگ خارا، می‌ترکید».
صبر نوعی واقع‌گرایی مثبت است که شخص می‌پذیرد، تغییر همه چیز برای وی در حال حاضر امکان ندارد و بی‌تابی وی نیز چیزی را عوض نمی‌نماید. امام‌موسی کاظم(ع) خطاب به یکی از اصحاب خویش می‌فرمایند «اگر بر مشکلات صبر کنی مورد غبطه دیگران قرار می‌گیری و اگر صبر غبطه دیگران نکنی مقررات خدا جاری می‌گردد چه تو راضی باشی‌یا نباشی».
بر همین اساس انسان باید برای رویارویی با مصیبت‌ها و بلاهایی که بر وی هجوم‌می‌آورد خود را آمـاده کند. از امـام صادق(ع) و یـا امام باقر (ع) است کـه می‌فرمایند: «کسی که صبر را بـرای مصیبت‌های روزگار آماده نکند، ناتوان می‌شود».
ب- اجر معنوی: امام صادق(ع) در مورد کسی که خداوند چیزی را برخلاف میلش از او بگیرد و صبر کند از رسول خدا(ص) نقل فرموده‌اند «خداوند می‌فرمایند هر که را چیزی برخلاف میلش از او بگیرم و اوصبر کند سه خصلت به او می‌دهم که هر گاه یکی از آنها را به‌فرشتگانم دهم از من راضی می‌شوند»، سپس امام صادق(ع) این قول خدای عزوجل را (آنها که چون مصیبتی بدیشان رسد گویند ما متعلق‌به خداییم و به سوی او باز می‌گردیم) تلاوت کرده و فرمودند «1-برای آنها صلوات و درود از پروردگارشان خواهد بود2- رحمت‌الهی، نصیبشان خواهد شد. 3- ایشان هدایت شدگانند.»
ج- یاری در برزخ: صبر یاور انسان در برزخ و تأمین کننده بهشت در عالم قیامت‌است، امام صادق(ع) می‌فرمایند:«مؤمن چون داخل قبر شود نماز طرف راست و زکات طرف چپ‌اوست. احسان بر سرش سایه می‌افکند و صبر در طرفی دور از آن ها می‌ایستد. چون دو فرشته که متصدی سؤال از او هستند بر او واردشوند، صبر به نماز، زکات و احسان گوید، مواظب رفیق خود باشید،اگر درمانده شدید من حاضرم».
ح- اجر آخرت: امام باقر(ع) در مورد اجر اخروی صبر می‌فرمایند «بهشت در میان ناگواری‌ها و شکیبایی‌ها است. پس هر که در دنیا بر ناگواری‌ها صبر کند به بهشت خواهد رفت».
د-نشانگر واقعیت ایمان: پیامبر اکرم(ص) در کلامی زیبا، آینده امت اسلامی را دستخوش شرایطی می‌دانند که انسان ناچار از صبر در برابر آن ها است و در این دشواری ها، صدیق واقعی کسی است که صبر پیشه سازد:«زمانی بر مردم پیش آید که سلطنت و مقام جز بوسیله کشتن و ستمگری بدست نمی‌آید، ثروت جز با غصب و بخل کسب نشود، دوستی جز بوسیله بیرون شدن از دین و پیروی هوس به دست نیاید. پس کسی که به آن زمان برسد و بر فقر صبر کند، با آنکه بر ثروت (از راه معصیت) توانایی داشته باشد و بر دشمنی مردم صبر کند در حالی‌که بر جلب دوستی آنان از طریق گناه توانا باشد، و بر ذلت صبر کند با آنکه بر عزت (از راه معصیت) قادر باشد، خدا ثواب پنجاه صدیق ازتصدیق‌کنندگان مرا به او عطا فرماید».
یادداست از حجت الاسلام محمد نصر اصفهانی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان