به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، م
حسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، شاگاه 18 اسفندماه در نشست علمی «پیوندهای معنایی زوج سوره صف و جمعه» که به همت دانشکده علوم قرآنی مشهد، در حاشیه هجدهمین نمایشگاه قرآن و عترت مشهد برگزار شد، اظهار کرد: در تعالیم پیامبر اکرم(ص) و ائمۀ طاهرین(ع) بر تلاوت دو سوره پی در پی تأکید شده یا به اشتراک مضمونی آن دو اشارت رفته یا عنوان مشترکی بر آن دو نهاده شده است.
رسول خدا(ص) دو سورۀ بقره و آل عمران را «زَهراوَین» (دو سورۀ بسیار درخشنده)، و ناس و فلق را «مُعَوِّذَتَین» (دو سورهای که انسان را در پناه خدا قرار میدهند) نامیده و بر قرائت آن دو سفارش کرده‌اند. از مجموع این آموزهها میتوان نظریه زوجیت سوره‌های قرآن را استنباط کرد، یعنی سوره‌های قرآن دو به دو، زوج یکدیگرند، به‌جز فاتحةالکتاب و سوره قاف که زوج ندارند، به طور معمول میان زوجسورههای قرآن کریم، تناظرها، تقابلها و همافزایهایی معنایی برقرار است که دقت و تدبر در آنها میتواند به شناخت بهتر و بیشتر از ساختار، مضامین و محور موضوعی هر یک از زوجسورهها بینجامد.
56 زوج‌سورۀ قرآن کریم در ترتیب جاودانه مصحف شریف (ترتیب تلاوت) عبارتند از: بقره و آل عمران، نساء و مائده، انعام و اعراف، انفال و توبه، یونس و هود، یوسف و رعد، ابراهیم و حجر، نحل و اسراء، کهف و مریم، طاها و انبیا، حجّ و مؤمنون، نور و فرقان، شعراء و نمل، قَصص و عنکبوت، روم و لقمان، سجده و احزاب، سبأ و ملائکه (فاطر)، یاسین و صافّات، صاد و زمر، مؤمن (غافر) و فصّلت، شورا و زخرف، دخان و جاثیه، احقاف و قتال(محمّد)، فتح و حجرات، ذاریات و طور، نجم و قمر، رحمان و واقعه، حدید و مجادله، حشر و ممتحنه، صفّ و جمعه، منافقون و تغابن، نساء قصریٰ(طلاق) و تحریم؛، ملک و قلم، حاقّه و معارج، نوح و جنّ، مزّمّل و مدّثّر، قیامت و انسان، مرسلات و نبأ، نازعات و عبس، تکویر و انفطار، مطفّفین و انشقاق، بروج و طارق، اعلیٰ و غاشیه، فجر و بلد، شمس و لیل، ضحیٰ و انشراح، تین و علق، قدر و بیّنه، زلزال و عادیات، قارعه و تکاثر، عصر و همزه، فیل و قریش، ماعون و کوثر، کافرون و نصر؛ تبّت (مسد) و اخلاص، فلق و ناس.
سوره‌شناسی سوره جمعه
«جمعه»، پنجاه وسومین سوره در ترتیب آموزشی- پژوهشی قرآن و شصت و دومین سوره در ترتیب مصحف شریف (ترتیب تلاوت) است، 11 آیه دارد و مشتمل بر دو واحد موضوعی (رکوع) است: 1 تا 8 واحد اول، و 9 تا 11 واحد دوم. سوره جمعه در ترتیب نزول مشهور یکصدودهمین سوره قرآن کریم است که پس از سوره صف نازل شده و در ترتیب تلاوت نیز پس از سوره صف، جای گرفته است.
سوره جمعه با توجه به شواهد درون سورهای و مضامین آن، در اواسط عهد مدنی نازل شده است و مفسران بر مدنی بودن این سوره اجماع دارند، اگرچه مشهور است که پیامبر اکرم نخستین نماز جمعه را در مدینه اقامه کرده‌اند، اما بنابر تحقیق، این دو امر با یکدیگر ملازمهای ندارند، آغاز تشریع نماز جمعه سال دوازدهم بعثت در مکه بود و پیامبر اکرم(ص) طی نامهای مصعب بن عمیر را به اقامه نماز جمعه در مدینه موظف گردانیدهاند، بنابراین، روایت منقول از ابن عباس و ضحاک مبنی بر مکی بودن سوره جمعه ظاهراً ناظر به همین نکته اخیر بوده، و اصطلاح مشهور مکی و مدنی در آن لحاظ نشده است.
سوره جمعه بر اساس گروهبندی سوره‌های قرآنی در تعلیم نبی اکرم، یکی از اعضای هفتگانه سامانه «مُسبِّحات» است که سوره‌های ۱۷، ۵۷، ۵۹، ۶۱، ۶۲، ۶۴ و ۸۷ را دربر میگیرد. محور موضوعی مشترک در همه سوره‌های این مجموعه، «مقامات پیامبر اکرم و امتیازات قرآن کریم» است که در هریک از این ۷ سوره جنبههای خاص از آن به تفصيل طرح و شرح میشود. محور موضوعی ویژه در سوره جمعه، امتیازات منحصر به فردی است که از ناحیه فضل الهی به امت خاتم پیامبران اختصاص داده شده (آیه ۴) و پیش از همه حسادت و عداوت قوم یهود را نسبت به مسلمانان برانگیخته تا آنجا که به نوعی آنان را به مباهله فرا خوانده است.
سورۀ جمعه با اشارهای سرشار از تجلیل و تکریم به نخستین مزیّت امّت اسلام، بعثت سیّد المرسلین، تعلیم کتاب و حکمت از سوی آن حضرت به مسلمانان، آغاز میشود (آیات 1-۴)، به جمعه و جماعت، به مثابۀ امتياز مسلمانان نسبت به دیگر امّتهای جهان، میپردازد (آیات ۹و۱۰) و در آن میان، برخی از یهودیان را با نام و نشان مورد طعن و لعن بیامان قرار میدهد و خاطر نشان میسازد که از آن رنج جاودان حِقد وحَسد نسبت به مسلمانان جز با تمنای مرگ راهی ندارند که جهانخوارگی و زیادتطلبی آن راه را نیز فرا روی آنان بسته است (آیات ۵-۸) و با ارائه نمونهای عینی از «خُلق عظيم» پیامبر اعظم (قلم،4) که امتیازی بی نظیر و «رحمت خاص» خداوند عالمیان نسبت به امّت آخرالزمان است (آل عمران،۱۵۹) با بیان داستان گونهای کوتاه پایان می‌یابد.
داستان از این قرار است که بنا به روایات اسباب نزول در یکی از همان نماز جمعههای نخستین و با توجه به قرائن موجود در روایات، در مکّه، همین که آوای جَرَس به نشانۀ ورود کاروان بازرگانی از آن سوی دروازۀ شهر به گوش نمازگزاران رسید، جملگی - به استثنای ۱۲ تن - پیامبر اکرم(ص) را در حال ایراد خطبه نماز جمعه واگذاشتند و به هوای آن سر و صدا به سوی کاروانیان شتافتند. حضرت رسول اکرم(ص) در مقام برخورد با این عملکرد دور از انتظار از سوی صحابه و یارانشان، تنها به بیان این حقیقت اکتفا کردند که اگر آن چند تن نیز بر جای خود نمیماندند و همگی آن حضرت را تنها وا مینهادند، منطقه یکپارچه آتش میگردید.
سورۀ جمعه با سورۀ صف چنان پیوسته است که سورۀ صف مقدّمهای معادل حجم متن برای سورۀ جمعه - درست همانند تشکیل صفوف نمازگزاران که مقدّمۀ اقامۀ جماعت است - به حساب می‌آید، چنانکه در سورۀ صف، رسالت و بعثت حضرت موسی و حضرت عیسی(ع) در محدودۀ قوم بنی اسرائیل و در سورۀ جمعه رسالت جهانی و همگانی خاتم پیامبران مطرح شده است.
ارتباط و تناسب سورۀ جمعه با سورۀ منافقون نیز به گونهای است که گویی سورۀ منافقون ادامۀ مضامین سورۀ جمعه است، چنانکه آیات ۹ تا ۱۱ سورۀ منافقون آشکارا تفصیل و گسترش مضمون آیۀ پایانی سورۀ جمعه و آیات ۱ تا 8 سورۀ منافقون نشانگر نفوذ گروهی نیرنگساز و حیلتساز به نام مسلمان، در میان مسلمانان است که روش و منش یهودیان را در پیش گرفته‌اند و همانند آنان مورد نکوهش و سرزنش آیات ۵ تا ۸ سوره جمعه خواهند بود.
در منابع تفسیری و فضائل القرآن، اجر و ثوابی شگرف، با تعبیری تأملبرانگیز برای مداومت قرائت سوره جمعه آورده‌اند که برخی از علمای اسلامی - طبعاً - آن را مجعول و بی‌اساس یافتهاند. در احادیث مرتبط با خواص القرآن، مداومت بر تلاوت سورۀ جمعه خط امانی از وسوسۀ شیطان قلمداد شده و در ارتباط با آیۀ چهارم سوره: «ذلک فضل الله يؤتيه من يشاء و الله ذو الفضل العظيم» دستورالعملی خاص برای دستیابی به خاصیتی مخصوص ذکر شده است، همچنین قرائت سورۀ جمعه در برخی نمازهای یومیّه و نیز قرائت دو سورۀ جمعه و منافقون به ترتیب در رکعت اول و دوم نماز ظهر روز جمعه توصیه شده است (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، «جمعه»، محمدعلی لسانی فشارکی).
سوره‌شناسی سوره صفّ
شصت و یکمین سوره در ترتیب مصحف شریف (ترتیب تلاوت)، و پنجاه و چهارمین سوره در ترتیب آموزشی – پژوهشی قرآن کریم، «صف» نام دارد، این سوره 14 آیه دارد که به دو واحد موضوعی (رکوع) تقسیم شده است: واحد اول از آیۀ 1 تا 9، و واحد دوم از آیۀ 10 تا 14.
سورۀ صف بنا به سرآغازش، فعل «سَبَّحَ»، با 6 سورۀ دیگری که با همین ریشه (سبح) شروع میشوند، در گروه «مُسَبِّحات» قرار میگیرد، از این رو، محور موضوعی آن مانند دیگر سوره‌های همگروهش، «امتیازات قرآن کریم و پیامبر خاتم» است که در این سوره، راز و رمز جاودانگی نور خدا و پیروزی نهایی دین حق و هدایت الهی (قرآن) که به خاتم پیامبران داده شده، با سهبار خطاب «یا ایّها الذین امنوا» (آیات 2، 10و14) و آسیبشناسی رفتار پیروان حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) تبیین شده است (آیات 5، 6-7و14).
مسلمانان در صورتی میتوانند از امتیازات قرآن و هدایتهای پیامبر خاتم برخوردار بمانند و از عذاب دردناک دنیا و آخرت در امان باشند که از حرافی و سخنسرایی بدون عمل بپرهیزند و با ایمان به خدا و ایمان به رسول خدا در صف‌هایی منظم با اموال و جانهایشان به مجاهدت و یاری خدا برخیزند و همچون کوههایی آهنین در این راه استوار و مقاوم باشند تا بتوانند بر دشمنان و بدخواهان غلبه کنند و عزت و حکمت، فتح و گشایش و نصرت و یاری خدا را در همه عرصههای زندگی - از جمله داشتن محیط و مسکنی طیّب و پاک، اجتماعی به دور از ظلم و فسق، خرافه و جهالت، افتراء و دروغ، و کفر و شرک ببینند.
آیۀ 6 از بشارت حضرت عیسی(ع) به آمدن رسول بعدی با نام «احمد [محمّد]» خبر میدهد، ولی با بعثت ایشان و آوردن آیات بیّنات، مشرکان مکه با تعلیم بخشی از کافران بنی اسرائیل یعنی یهودیان مدینه، پیامبر اکرم و قرآن را «سحر مبین» نامیدند و با انواع گفتارهای کاذبانه و ترفندهای ظالمانه در صدد خاموش گردانیدن و محدود کردن نور خدا (قرآن) بودند، اما نمیدانستند که نصر و فتح الهی قریب و نزدیک است و با ظهور مهدی موعود(ع)، دین حقّ، دین خدا بر همۀ دینهای تحریف شده از سوی کافران اهل کتاب و آیینهای خودساختۀ دیگر کافران و مشرکان غلبه خواهد کرد.
مضمون آیۀ پایانی سورۀ صفّ از جمله مواردی است که بنیاسرائیل آن را از تاریخ خود حذف کرده‌اند و آن ایمان آوردن گروهی از بنیاسرائیل به عیسی(ع) است که این «طائفۀ» مؤمن توانستند به یاری و تأیید خدا بر گروه کافران از بنیاسرائیل غلبه کنند، همچنین این آیه سند محکمی بر ایمان استوار همه حواریّون عیسی و نصرت و یاری همۀ آنان به دین خدا و پیامبر خداست.
سورۀ صف زوج سورۀ جمعه است، از این رو، پیوند بسیار نزدیکی میان محتوا و مضامین آن دو برقرار است. چنانکه آیات 1، 2و3، 9، 10 تا 14 (رکوع دوم) سورۀ صف به ترتیب با آیات 1، 5و6، 2و3، 9 تا 11 (رکوع دوم) سورۀ جمعه متناظر، مفسر و مکمل یکدیگرند، بنابراین، تشبیهی که خداوند برای یهودیان در آیه 5 سورۀ جمعه آورده است برای مسلمانان و همۀ کسانی که فقط شعار میدهند، ولی اهل عمل نیستند نیز صادق است.
مضامین سوره جمعه و صف در زوج سوره بقره و آل عمران (زَهراوَین) تفصیل و گسترش یافته است. در زهراوین، خطاب «یا ایّها الذین امنوا» 18 مرتبه و «یا بنی اسرائیل» 3 بار و در صف و جمعه، خطاب «یا ایّها الذین امنوا» 4 مرتبه و «یا بنی اسرائیل» و «یا ایّها الذین هادوا» هرکدام یکبار به کار رفته است.
سورۀ صفّ
بشارت بعثت خاتم پیامبران (آیۀ 6)
دعوت و رسالت پیامبران پیشین، قومی و منطقهای (آیات 5و6)
تجارت مثبت (آیۀ 10)
تسبیح عملی (آیات 2و3و 11)
سورۀ جمعه
تحقق بعثت پیامبر اکرم (آیۀ 2)
دعوت جهانی پیامبر اکرم (آیۀ 3)
تجارت بیموقع و در زمان نادرست (آیۀ 11)
تسبیح ذکری(آیات 9تا11)
انتهای پیام