خانه‌تکانی در کاشان، علاوه بر نظافت و زدودن گرد و غبار از خانه، نوعی آیین نمادین برای زدودن پلیدی‌ها و استقبال از تازگی‌ست. در گذشته، زنان و مردان با هم برای تمیزکردن خانه‌های خود، به‌ویژه فضاهای حوض‌خانه‌ای همکاری می‌کردند. این قسمت از خانه که معمولاً در زیرزمین قرار داشت، به‌دلیل خنکی، محلی برای نگهداری مواد غذایی و همچنین استراحت در تابستان بود؛ اما در آستانه نوروز، این فضاها به‌طور ویژه‌ای تمیز و با گلاب کاشانی معطر می‌شد. (مستوفی، حسن: آداب و رسوم مردم کاشان، ص ۵۴ ـ ۵۸)
یکی از جلوه‌های خاص خانه‌تکانی در کاشان، شست‌وشوی فرش‌ها در آب‌انبارهای قدیمی و حوض‌های بزرگ خانه‌های تاریخی بود. در گذشته، زنان کاشانی قالی‌های دستباف خود را به این فضاها می‌بردند، جایی که آب زلال جاری بود و می‌توانست فرش‌ها را به خوبی تمیز کند. بعضی از این سنت‌ها هنوز در تعدادی از خانه‌های قدیمی کاشان دیده می‌شود، گرچه امروزه بیشتر مردم به قالی‌شویی‌های مدرن مراجعه می‌کنند. (سپنتا، احمد: فرهنگ عامیانه کاشان، ص ۷۹ ـ ۸۲)
کاشان، شهر گلاب و گل محمدی، در نوروز سرشار از عطر خوش گلاب است. در این منطقه، سبزه‌های نوروزی در ظروف سفالی یا مسی کاشته می‌شود و در کنار آیینه و شمعدان، زینت‌بخش سفره‌های هفت‌سین کاشانی‌هاست. (رضوانی، محمدعلی: نوروز در فرهنگ ایرانیان، ص ۱۰۵ ـ ۱۰۹)
در کتاب «نوروز در فرهنگ ایرانیان» راجع به دید و بازدید نوروزی در کاشان آمده است: «دید و بازدید نوروزی یکی از مهم‌ترین آیین‌های نوروز در کاشان به‌شمار می‌رود که با رسم ویژه‌ای به نام «عیدی‌برون» همراه است. در این رسم، بزرگان فامیل به‌ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به فرزندان، نوه‌ها و گاهی حتی دامادها و عروس‌های تازه‌وارد به خانواده، هدایایی مانند سکه طلا، پارچه یا پول نقد اهدا می‌کنند. در گذشته، این هدایا بیشتر شامل پارچه‌های ترمه یا ابریشمی و سکه‌های نقره بود. خانواده‌ها نیز در این دید و بازدیدها با شیرینی‌های محلی مانند حاجی‌بادام و باقلوای کاشانی از مهمانان پذیرایی می‌کنند.» گرچه بعضی از این رسوم در گذر زمان دستخوش تغییر شده، اما رسم دید و بازدید در بسیاری از خانواده‌ها به قوت خود باقی‌ست.
نوروز در کاشان نه تنها با آیین‌های سنتی، بلکه با برنامه‌های فرهنگی و هنری نیز همراه است. در گذشته، گروه‌های نقال و پرده‌خوان در کاروانسراها و میدان‌های اصلی شهر، داستان‌های شاهنامه یا حکایات مذهبی را برای مردم بازگو می‌کردند. این اجراها معمولاً با موسیقی سنتی و دف‌نوازی همراه بود؛ همچنین برخی خانواده‌ها در این ایام گروه‌های نوازنده محلی را برای اجرای موسیقی در خانه‌هایشان دعوت می‌کردند. امروزه، این رسم بیشتر در قالب جشن‌های عمومی در اماکن تاریخی مانند باغ فین و خانه طباطبایی‌ها اجرا می‌شود. (سپنتا، احمد: فرهنگ عامیانه کاشان، ص ۱۰۵ ـ ۱۰۹)
سیزده‌بدر، روز بدرقه نوروز و پیوند دوباره با طبیعت در شهر تاریخی کاشان رنگ و بویی ویژه دارد. برخلاف بسیاری از شهرهای ایران که مردم برای گذران این روز به دامان کوه‌ها و جنگل‌ها می‌روند، کاشانی‌ها با وجود موقعیت کویری شهرشان، باغ‌های ایرانی تاریخی و مناطق سرسبز را برای برگزاری این آیین انتخاب می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین مکان‌هایی که مردم کاشان در روز سیزده‌بدر به آن پناه می‌برند، باغ فین است. این باغ با قدمتی چندصدساله، یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی محسوب می‌شود. در گذشته، مردم در این روز در کنار جویبارهای زلال و درختان کهن باغ، بساط پیک‌نیک خود را پهن می‌کردند و ساعاتی را به شادی و تفریح می‌گذراندند. برخی خانواده‌ها در این روز، غذاهای سنتی کاشانی مانند گوشت و لوبیا تهیه و با نان محلی صرف می‌کنند. (مستوفی، حسن: آداب و رسوم مردم کاشان، ص ۹۲ ـ ۹۶)
در سیزده‌بدر، دختران و پسران جوان کاشانی سبزه‌های نوروزی را به هم گره می‌زنند و زیر لب نیت خوشبختی و ازدواج می‌کنند. این سنت که در سراسر ایران رایج است، در کاشان نیز ریشه‌ای دیرینه دارد. مردم این منطقه باور دارند که سبزه‌های گره‌زده‌شده، آرزوها را به آب می‌سپارند و سالی پر از برکت و خوشبختی رقم می‌زنند. (رضوانی، محمدعلی: نوروز در فرهنگ ایرانیان، ص ۱۳۲ ـ ۱۳۵)
علاوه بر باغ فین، بسیاری از خانواده‌های کاشانی برای گذران سیزده‌بدر به مناطق ییلاقی اطراف شهر، مانند قمصر و نیاسر می‌روند. این مناطق به‌ویژه در اوایل بهار، سرسبز و خوش‌آب‌وهوا هستند. نیاسر با چشمه و آبشار معروف خود، یکی از محبوب‌ترین مقاصد کاشانی‌ها در این روز است. برخی افراد نیز به باغ‌های شخصی خود در این مناطق می‌روند و در کنار شکوفه‌های درختان، آخرین روز تعطیلات نوروزی را جشن می‌گیرند. (سپنتا، احمد: فرهنگ عامیانه کاشان، ص ۸۸ ـ ۹۱)
در میان آیین‌های کهن ایران، مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال کاشان جایگاه ویژه‌ای دارد. این مراسم که به یاد شهادت امامزاده سلطان علی بن محمد باقر(ع) برگزار می‌شود، از نظر زمانی ارتباطی مستقیم با نوروز ندارد؛ اما از نظر مفهومی، پیوند عمیقی با آیین‌های تطهیر، نوشدن و گذار به فصل تازه دارد. بسیاری از پژوهشگران این آیین را بازمانده‌ای از سنت‌های کهن ایرانی می‌دانند که بعدها با رنگ‌وبوی مذهبی تلفیق شده است.
مراسم قالی‌شویان که در دومین جمعه مهرماه برگزار می‌شود، یادآور مفهوم شست‌وشو و طهارت است. مردم در این روز، قالی منسوب به امامزاده سلطان علی(ع) را از داخل مقبره بیرون می‌آورند و پس از تشریفاتی خاص، آن را در چشمه می‌شویند. این آیین نمادین، یادآور مراسم تطهیر در آستانه بهار و نوروز است؛ جایی که مردم خانه‌های خود را از هر آلودگی پاک و خود را برای سال نو آماده می‌کنند. (مستوفی، حسن: آداب و رسوم مردم کاشان، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۵)
برخی محققان معتقدند که آیین قالی‌شویان شباهت‌هایی با جشن نوروز و آیین‌های تطهیر پیش از سال نو دارد. همان‌طور که در نوروز خانه‌ها و وسایل شسته و پاکیزه می‌شوند، در این مراسم نیز قالی که نمادی از تقدس است، در آب شسته می‌شود؛ همچنین حمل قالی بر دوش جوانان با آداب خاص و همراهی دسته‌های مردمی، یادآور کارناوال‌های نوروزی و جشن‌های آیینی گذشته ایران است. (رضوانی، محمدعلی: نوروز در فرهنگ ایرانیان، ص ۱۴۵ ـ ۱۴۸)
برخی پژوهشگران مراسم قالی‌شویان را با سنت‌های کهن زرتشتی مرتبط می‌دانند. در آیین‌های زرتشتی، آب و نظافت جایگاه بسیار والایی دارد و بسیاری از جشن‌های کهن ایرانی مانند جشن تیرگان به شست‌وشو و آب‌پاشی اختصاص داشته است. از این نظر، مراسم قالی‌شویان را می‌توان یکی از بازمانده‌های همان آیین‌ها دانست که بعدها در قالب رسمی مذهبی بازتولید شده است. (سپنتا، احمد: فرهنگ عامیانه کاشان، ص ۹۸ ـ ۱۰۲)
زهراسادات محمدی
انتهای پیام