انسجام اجتماعی برگ برنده جوامع در بحران‌هاست

حجت‌الاسلام علیرضا محمدلو، کارشناس رسانه و فضای مجازی در گفت‌وگو با ایکنا درباره عوامل انسجام اجتماعی گفت: این عوامل را می‌توان به طور کلی به سه محور مهم تقسیم کرد که از جمله آن می‌توان به کارآمدی مسئولان، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران نظام است که در واقع عملکرد صحیح، صادقانه و حضور شفاف و امیدوارانه آنها در میدان در نسبت با جامعه، گفت‌وگوی آنها با مردم و کارآمدی که در روزمره مردم و شرایط شغلی اجتماعی و تأمین مایحتاج مردم اتفاق می‌افتد می‌تواند موجب اعتماد در جامعه شود. این اعتماد میان مسئولان و مردم می‌تواند انسجام‌آفرین باشد و یک موقعیت کانونی برای جامعه ایجاد کند.

وی افزود: محور دیگری که برای انسجام اجتماعی لازم است، شخصیت‌های شاخص در نظام که روشنفکران، علما و سکوهای معقول، مشروع و مقبول نظام هستند و هر فردی که دارای سرمایه اجتماعی نمادینی است، یا تریبونی دارد، می‌تواند برای جامعه انسجام‌بخش باشد. محور سوم گزاره‌هایی هستند که در میان مردم وجود دارند و در واقع خود مردم پیرامون آنها جمع شده‌اند و به نوعی در ذهنیت و طرح‌واره‌های ذهنی مردم جانمایی شده‌اند و یک وجهه سنتی و تاریخی دارند، می‌توانند در این زمینه مؤثر واقع شوند. این گزاره‌ها می‌توانند بازآفرینی شده و تبدیل به داده‌ها و ذخیره‌های معرفتی شوند تا مردم پیرامون آنها جمع شوند. مثلاً در ایام محرمی که پیش رو است، گزاره‌های دینی، موقعیت‌هایی مثل نماز جمعه یا موقعیت‌سازی‌هایی که باید برای ایجاد روابط نهفته و پنهان در جامعه ایجاد شود می‌تواند در این زمینه مؤثر و سازنده باشد.

حجت‌الاسلام محمدلو ادامه داد: در این راستا چالش‌هایی نیز وجود دارد، در واقع این چالش‌ها، گسل‌های کاذبی هستند که می‌تواند انسجام اجتماعی را به خطر بیندازد و یا ناکارآمدی که می‌تواند باعث این مسائل شود و چالش‌ها را تشدید کند. یعنی در رابطه با هر کدام از محورهایی که بیان شد، اگر در نسبت با جامعه کوتاهی شود، مثلاً مسئولی که ناکارآمد باشد، شفافیتی در ارائه خدمات یا اطلاعات نداشته باشد یا روشنفکری که شخص مقبول، معقول و تراز است، در میدان حضور پیدا نکند و از صحنه گریزان باشد و در میان مردم حضور نداشته باشد، این مسائل انسجام اجتماعی را به خطر خواهد انداخت، بنابراین نیاز به حضور میدانی جدی داریم که هم می‌تواند فرصت‌ساز باشد و هم پاشنه آشیل تلقی شود.

وی در ادامه در پاسخ به اینکه رسانه‌ها چگونه می‌توانند در تقویت انسجام اجتماعی در شرایط بحرانی از جمله در شرایط جنگی کمک کننده باشند، بیان کرد: امید، بازتولید قدرت و اقتدار و ایجاد حرکت و مشارکت، محورهایی هستند که رسانه‌ها باید در رابطه با آنها فعالیت کنند؛ اعتمادی که رسانه‌ها می‌توانند میان عناصر سه‌گانه مسئولان، نخبگان و مردم ایجاد کنند تا به عنوان بازیگردان حرفه‌ای در این زمینه عمل کرده و این سه عنصر را به همدیگر متصل کنند تا گسل‌های احتمالی را مرتفع کنند. این محورها روحیه، انگیزه و تاب‌آوری جامعه را در شرایط فعلی بهبود خواهد بخشید. البته در این راستا قطعاً اختلافات قومی و مذهبی در زمان جنگ می‌تواند پاشنه آشیل و ضربه مهلکی برای انسجام اجتماعی باشد.

استفاده از فرصت تنوع قوم و مذهب

این کارشناس رسانه تصریح کرد: طبیعی است که از تنوع قومیت و تنوع مذهبی می‌توانیم به عنوان یک فرصت استفاده کنیم، یعنی فارغ از هر قومیت و مذهبی، هشتگ‌های انسجام‌بخش و مخرج مشترک‌ها می‌توانند میدان‌داری کنند و مؤلفه‌هایی چون میهن، سرزمین، خاک، ایران و ... مخرج مشترکی برای همه اقوام و مذاهب جامعه باشند. بنابراین فضای رسانه‌ای باید بر این مسائل تمرکز کرده و به سمت همدلی‌ها، گفت‌وگوها و همنشینی‌های میان اقوام مختلف بروند، درواقع رسانه‌ها باید بر تصاویر مشترکی که این اقوام و مذاهب با هم می‌گیرند و قاب‌های مشترکی که در همدلی با یکدیگر می‌سازند و یا حضور همدلانه‌ای که اقوام در جغرافیای اقوام دیگر دارند، می‌تواند همدلی‌ها و قاب‌های مشترک گوناگونی را ذیل پرچم و زبان مشترک بسازد. از این رو رسانه‌ها باید در این قاب‌سازی‌ها تلاش بیشتری کنند و به این دغدغه مشترک ضریب داده و همه به یک سمت و سو با یک هدف مشترک حرکت کنند.

وی در ادامه با اشاره به تجربیات تاریخی و درس‌هایی که از جنگ‌های تاریخی می‌توان گرفت، گفت: در این زمینه می‌توانیم به دوره‌ قاجاریه، پهلوی، حتی جنگ جهانی اول و دوم برگردیم و وضعیت ایران را در این موقعیت‌ها بسنجیم و ببینیم زمانی که ارتش داشتیم و کشورمان اشغال شد یا زمانی که ارتش نداشتیم و کشورمان اشغال شد، چه مسائلی وجود داشت، یعنی زمانی که بین سیستم حکومت و جامعه نسبت وثیقی برقرار نبود و سیستم نسبت به جامعه بی‌مهری می‌کرد، یا زمانی که جامعه حس بی‌تفاوتی نسبت به سیستم یا نسبت به همدیگر داشت، وضعیت به چه شکل بوده است، یعنی زمانی که جامعه در یک فضای تفکیک شده و انفرادی به سر می‌برد و جامعه‌بودگی چندان حس نمی‌شد، باعث شد، کشور اشغال و بخش‌هایی از آن جدا شود، یعنی انفکاکی بین جامعه و سیاست یا امر سیاسی و امر اجتماعی رخ داده بود و این مسئله به شدت به کشورمان از لحاظ امنیتی، سیاسی و نظامی ضربه زد.

حجت‌الاسلام محمدلو ادامه داد: اگر بخواهیم تاریخ را مرور کنیم، در فضاهای بین‌الملل و جایی که جامعه خواسته وارد عرصه شود و مقابل تهاجمات بایستد، برگ برنده‌ای برای آن جامعه محسوب می‌شود. یعنی حتی زمانی که ارتش هم عرصه را خالی کرده است، جوامع نجات‌بخش بوده‌اند، یعنی انسجام اجتماعی برگ برنده‌ای برای هر جامعه‌ای در هر بحران سیاسی، نظامی و امنیتی محسوب می‌شود. با این برگ برنده می‌توانیم تعامل بهتری داشته باشیم و سعی کنیم آن را حفظ، تقویت و بازتولید کنیم، به آن بیشتر بها بدهیم تا بتوانیم ثمره‌اش را در عرصه میدان و امنیت هم ببینیم و این امر با مشارکت دادن مردم، نقش دادن به مردم در حوزه‌ فرهنگ، جامعه‌سازی و عرصه رسانه‌ای محقق می‌شود و حتی می‌توان گاهی مسئولیت یک سری از محورهای امنیتی را به مردم داد، یعنی مردم خودشان یک محله را اداره کنند و درواقع امنیت یک محله با کانون‌های مردمی رقم بخورد، می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد.

حفظ و تقویت اعتماد عمومی در شرایط جنگی 

وی در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه چگونه می‌توان اعتماد عمومی را در شرایط جنگ حفظ و تقویت کرد، گفت: جامعه نیاز به شفافیت، کارآمدی، عدالت، صداقت و اعتماد دارد و از برخی موقعیت‌ها می‌توان در این زمینه استفاده کرد و به مردمی که علاقه‌مند هستند کنشگر باشند، نقش داد تا خود را در عرصه‌ای وسیعتر ببینند و احساس کنند می‌توانند سهمی در جامعه داشته باشند. درواقع باید مهره‌ها را در یک بازی بزرگتر بچینیم، به همه نقش بدهیم فکر و طراحی کنیم که چطور می‌توانیم از نسل‌های نوجوان و جوان، دهه هشتادی‌ها، نودی‌ها یا به اصطلاح نسل z و ... مشارکت بگیریم و نقش‌هایی را برای آنها در جنگ و شرایط بحرانی تعریف کنیم، چراکه هم انگیزه کافی و هم استعداد کافی در حوزه‌های رسانه‌ای، هوش مصنوعی، تولید محتوا، سکوی انتشار و حتی ایجاد فضاهای طنز و فانتزی، نشاط اجتماعی دارند. بنابراین باید با توجه به این مؤلفه‌ها و عناصر جامعه و طبیعت را حفظ کنیم تا جامعه حالت پایدار و جامعه‌بودگی خود را داشته باشد؛ چراکه نیاز داریم مردم مشارکت داشته باشند، استرس‌ها و اضطراب‌ها توسط مردم با رفتار و کنش خودشان تعدیل شود و به طور کلی مردم‌محور کار را پیش ببریم.

این کارشناس رسانه با اشاره به تهدیدهای فضای مجازی در تضعیف انسجام اجتماعی بیان کرد: در فضای مجازی تهدیدهای چون ایجاد یأس، ناامیدی و تردید وجود دارد، اینکه شایعات را بازنشر دهیم، گسل‌ها را ضریب بدهیم یا تردیدها را تبدیل به گسل کنیم، نقطه‌ضعف‌ها را تعیم بدهیم و اختلافات را برجسته کنیم، می‌تواند در فضای مجازی رخ دهد و انسجام اجتماعی را هدف قرار دهد. بنابراین هر اختلافی و هر زاویه‌ای با هر فردی نباید ضریب پیدا کند و باید در اشتراکات به توافق و در اختلافات به نقطه صفر برسیم تا اتحاد و انسجام، نقطه مشترک، زبان مشترک، جایی که نسبت به هم دلسوزی، مواسات و ازخودگذشتگی داریم، ایثار می‌کنیم و ... تقویت شود و این دومینوی ارتباطات در فضای مجازی تقویت شده و مهرورزی برجسته شود و سکوهای بازنشر و مرجعیت رسانه‌ای در خدمت بازتولید سرمایه اجتماعی با محوریت محبت، عاطفه و همدلی، هم‌میهنی و هم‌سرزمینی برای ایجاد احساس امنیت خاطر، آرامش روانی، امید و ایجاد مشارکت و کنشگری برای رسیدن به نقطه ثبات، موفقیت و پیروزی باشد.

وی در ادامه تأکید کرد: به نظر می‌رسد نیاز به نظم‌بخشی در فضای مجازی هم داریم، یعنی فضای مجازی، نباید فضای شلخته‌ای باشد که همه یک کار را انجام بدهند و موازی‌کاری کنند، بلکه باید تقسیم کار انجام و محورها و سرفصل‌ها احصا شود، یعنی یکی در محور الهیات، دیگری در محور طنز، دانش جنگ، راهبردها، تحلیل وظیفه تبیینی فعالیت کنند. برخی حوزه خبر را دریابند تا فضای خبری مبتلا به کلیشه نشود و به‌روز و متقن باشد، نه اینکه تکثر و تضاد وجود داشته باشد؛ چراکه این دو فضای خبری جامعه را اذیت می‌کند و به تشویش می‌رساند. بنابراین باید این مسائل را مدیریت کنیم، سکوهای مرجع مشخص خبری داشته باشیم و جامعه بداند چه چیزی مصرف می‌کند، از کجا مصرف می‌کند و منبع خبری کجاست، اتفاق بعدی شناسایی، مبتنی بر رویدادها است و باید درباره روندها گفت‌وگو کرد تا هماهنگی و انسجام میان مسئولان، نخبگان و جامعه در فضای مجازی تبلور داشته باشد و مردم یکدستی را حس کنند.

حجت‌الاسلام محمدلو ادامه داد: یک سری نقطه‌های اختلافی و یا سکوهای اختلاف‌برانگیز وجود دارند که در رابطه با آنها باید در سه سطح برخورد کرد، در ابتدا باید آگاهی‌بخشی وجود داشته باشد، اگر در این سطح اتفاق خاصی را شاهد نبودیم، هشداردهی انجام شود و در لایه سوم اگر با هشدارها، کنشگری‌های منفی و غیرهمسو کنترل نشود، در مرحله بعدی به جرم‌نگاری هم برسیم تا بتوانیم به صورت انتظامی و انضباط‌بخش با قواعد و قوانین برخورد کنیم و تنظیم‌گری فضای مجازی و کنشگری‌های فضای مجازی در سبد انسجام اجتماعی قرار بگیرد.

وی تصریح کرد: انسجام اجتماعی نقطه قوت عبور ما از موقعیت فعلی است، یعنی اگر انسجام اجتماعی، جامعه مثبت، قوی، سرحال، حرکت‌آفرین و پای کار داشته باشیم، هم امر سیاسی و هم امر نظامی می‌تواند، کارش را در نقطه صد انجام دهد و هم به لحاظ محاسباتی و هم به لحاظ تعاملات بدون تعجیل و تأخیر می‌تواند درست‌ترین کار را انجام دهد. اتفاقات و فضای رسانه‌ای را کاملاً قاعده‌مند به جامعه مخابره کرده و تحلیل صحیحی از اتفاقات به جامعه ارائه بدهد و ترس را از جامعه گرفته و انگیزه را جایگزین آن کند. درواقع در فضای مصرف خبری، طمأنینه و آرامش حاکم باشد و اتفاقات و رویدادها، جامعه را غافلگیر نکند. یعنی بیان شود که برخی رویدادها، مربوط به طبیعت جنگ است. همچنین باید نقطه تمرکز، مشارکت و کنشگری مشخص شود، نقش بازیگران و مهره‌های سیاسی و فرهنگی برای جامعه توجیه شود که در این صورت صفحه شطرنجی منضبطی خواهیم داشت که کاملاً آماده هر گونه اتفاق، با هر شرایط زمانی بوده و یک تاب‌آوری و انگیزه حداکثری و کنشگری حداکثری را شاهد خواهیم بود که خود جامعه حامی و ناجی این جریان خواهد بود.

گفت‌وگو از سمیه قربانی