با شروع محرم و سیاه‌پوش کردن حسینیه‌ها و تکایا، شعر «باز این چه شورش است» محتشم کاشانی در کتیبه‌ها چشم‌نوازی می‌کند، به همین بهانه ایکنای قزوین با حمید عابدی‌ها، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه آن را می‌خوانیم.
شعر آئینی، شعر مذهبی و شعر دینی برای این نوع به کار می‌رود در ادبیات جهان به حماسی، عرفانی، غنایی، تعلیمی، پایداری و آئینی تقسیم می‌شود. در هر ملتی عقایدی وجود دارد که مبتنی بر «ادیان، مکاتب وحیانی و الهی» و همچنین مبتنی بر «مذاهب و مکاتب بشری» است. حتی بودائیان و تائوئیسم‌ها هم که دین الهی ندارند مبتنی بر عقاید خودشان ادبیات دارند بنابراین به ادبیاتی که مبتنی بر عقاید و باورهای دینی ایجاد می‌شود ادبیات آئینی می‌گوییم که توصیف دین و تبیین آموزه‌های دینی است.
در ادبیات آئینی، تفسیر قرآن کریم و اخلاق دینی به‌صورت شعر وجود دارد گاهی مدح اولیای دین و گاهی هم تعزیه و مرثیه به‌صورت شعر سروده می‌شود، در حقیقت سوگ‌سرود برای اولیای دین است.
در ادبیات فارسی شاخه مهمی به نام ادبیات آئینی داریم که مقتبس از دین مبین آسمانی اسلام است که در جریان مدح به مدح حضرت علی(ع) و در مرثیه نیز به مرثیه‌های سیدالشهدا(ع) پرداخته شده است.
در مقاله‌ای به صورت مفصل به سوگ سرودهای امام حسین(ع) پرداختم و در مقدمه کتاب «ماتمکده بیدل قزوینی» تاریخ مرثیه و مقتل‌نویسی را در ادبیات فارسی آورده‌ام؛ «قوامی رازی» نخستین کسی است که برای امام حسین(ع) مرثیه سروده است و از شاعران مطرح نیز حکیم سنایی غزنوی و کسایی مروزی برای امام حسین(ع) شعر سرودند.
شعر مرثیه به شاعرانی مانند مولوی هم می‌رسد و مولوی شعر« کجایید ای شهیدان خدایی/ بلاجویان دشت کربلایی/ کجایید ای سبک‌بالان عاشق/ پرنده‌تر ز مرغان هوایی» را سروده است. در قرن دهم که حکومت شیعی صفوی روی کار آمد بهترین شعرهای سوگ سرود برای اهل بیت(ع) را شاهد هستیم و بهترین شاعر هم محتشم کاشانی شاعر سده یازدهم در دوره صفوی است.
محتشم کاشانی ترکیب‌بند معروفی دارند و آن این است «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است/باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین/بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است/این صبح تیره باز دمید از کجا کزو/کار جهان و خلق جهان جمله درهم است/گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب/کاشوب در تمامی ذرات عالم است».
بنا به گفته محتشم کاشانی این شاعر چند بیت ابتدای شعر «باز این چه شورش است» را در خواب از زبان پیامبر(ص) می‌شنود و پس از بیدار شدن از خواب آن را می‌نویسد و بند اول را ادامه می‌دهد و ادامه آن را طی ۱۷ سال ۱۲ بند را تکمیل می‌کند.
محتشم شاعر عاشقانه‌سرا بوده است اما این مرثیه در خواب به او الهام می‌شود و آن را می‌سراید؛ این ترکیب بند در بین مردم شیعه ایران باز کرد به گونه‌ای که تا به امروز در کتبیه‌های هیئات عزاداری به کار برده و به نماد ادبیات عاشورایی شده است.
«نظیره» به شعری گفته می‌شود که می‌خواهد رقابت کند و نظیر شعر موفق پیش از خودش باشد؛ حدود ۴۰۰ نظیره برای ترکیب‌بند عاشورایی از شعر محتشم سروده شده است که بیشترین نظیره‌ها را همین ترکیب‌بند عاشورایی محتشم دارد و این در حالی است که حدود ۸۰ نفر از آثار نظامی و حدود ۶ اثر از گلستان سعدی تقلید کرده‌اند. در دوره معاصر نیز دو ترکیب‌بند معروف در تقلید از ترکیب‌بند محتشم درخشیده‌اند که اثر دو شاعر قزوینی مرحوم سیدجلال موسوی با شعر «در کربلا همایش گل‌های پرپر است» و دیگری علیرضا قزوه با ترکیب‌بند «با کاروان نیزه» است.
محتشم کاشانی شاعر عاشورایی نیست و تنها همین ترکیب‌بند عاشورایی از او به یادگار مانده است، ترکیب‌بند تعدادی غزل است که در پی هم می‌آیند که شعر محتشم ۱۲ غزل است که با یک بیت نه با آن ردیف و قافیه اما با همان وزن می‌آید و دو غزل قبل و بعد را با هم می‌پیوندد که اگر آن بیت عیناً تکرار شود به شعر ترجیع‌بند می‌گوییم اما اگر آن بیت یا بندبرگردان مختلف باشد به آن ترکیب بند گفته می‌شود که در شعر محتشم نیز اینگونه بوده است. وزن ترکیب‌بند محتشم کاشانی نیز مفعول و فاعلات و مفاعیل و فاعلن است که از متفرعات بحر هزج است.
خلوص محتشم و الهامی بودن شعر باعث ماندگاری سروده «باز این چه شورش است» شده است؛ تکنیک، فنون شعری و شاعرانگی این شعر بالاست و در ادبیات عاشورایی از شعرهای قبل از خود بالاتر است برای همین مورد تقلید قرار گرفته است. تمامی این موارد منجر به جاودانگی و مانایی این سروده محتشم شده است. محتشم کاشانی در ادبیات عاشورایی تنها همین سروده را دارد که این شعر نیز در قله شعر عاشورایی قرار گرفته است.
با توجه به بزرگی شعر محتشم کاشانی، تقلید از او معمولاً در قالب ترکیب‌بند و مثنوی معنوی بود اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مرثیه سیدالشهدا(ع) را در قالب رباعی و دوبیتی سروده‌اند البته باید متذکر شد که تنها ذکر مصائب و روضه‌خوانی ندارد بلکه در آن اخلاق، تعلیم و حماسه نیز ممزوج شده است.
انتهای پیام