گروه اندیشه ایکنا؛ به مناسبت محرم و صفر به سراغ اهل معرفت رفته تا هر بار از ساحتی به وقایع این ایام نظر بیندازد. در این مجال به مناسبت سالروز شهادت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی(ع) به سراغ حبیب راثی تهرانی رفتیم تا پیرامون کتاب «دیوان امام حسن بن علی (ع)» با او گفت‌وگو کنیم.
این کتاب به شرایط اجتماعی عصر زندگی و فضای دوران امام(ع)، شرایط حکومت اموی، مراودات و سیره ایشان می‌پردازد، استفاده از مسائل کلامی، زبان و ادبیات عرب از مشخصات این کتاب است؛ اغلب اشعار این دیوان در هیچ منبع دیگری نقل نشده‌اند.
مطالعه و بررسی تمام آثار مربوط به یک شخص مخصوصا یک شخصیت اثرگذار می‌تواند ما را در شناخت بیشتر آن شخص و پی بردن به زوایای مختلف زندگی او یاری کند؛ به عبارتی دیگر ما اگر بخواهیم شناخت کاملی از اشخاص به دست آوریم باید سعی خود را در بررسی و مطالعه اقوال، افعال و احوال او صرف کنیم که در این میان اگر آن فرد اشعاری سروده باشد مطالعه و بررسی آنها می‌تواند برای شناخت او بسیار مفید و هدایتگر باشد.
چنانچه تاریخ می‌گوید؛ امام حسن(ع) علاوه بر توجهی که به شعرا ابراز می‌داشتند خود نیز سروده‌هایی با مضامین حکمی، تاریخی و اعتقادی داشتند و نیکبختانه بخشی از میراث ارزشمند ایشان (دیوان حضرت) به دست ما رسیده است و همانگونه که در ابتدای کلام گفته شد این اشعار نیز می‌توانند ما را در شناخت بیشتر امام (ع) و دوران حیات ایشان یاری کنند.
گفتگوی پیش رو ناظر به کتاب «دیوان امام حسن بن علی (ع)» است که تقدیم به مخاطبان اهل معنا می‌شود، مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانیم.
ایکنا – در مطلع کلام درباره کتاب و گردآورنده آن ابوالحسن مدائنی توضیح بفرمایید.
این کتاب نخستین مجموعه مدون از اشعار امام حسن مجتبی(ع) است که بر اساس نسخه‌ای خطی که در کتابخانه دانشگاه تهران یافت شد، برای بار نخست تنظیم، تدوین، تحقیق و ترجمه شده و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده و به چاپ دوم رسیده است. بیشتر اشعار این مجموعه جز چند بیت در هیچ کتاب، منبع دیگر و در دیوان هیچ شاعر دیگر وجود ندارد و تنها در همین دست نوشته که بیشتر به آن خواهیم پرداخت وجود داشته که این ابیات منتسب به امام حسن(ع) هستند.
این دیوان توسط ابوالحسن مدائنی، متولد 135 و متوفای 225 هجری از علما و راویان بزرگ شیعی قرون دوم و سوم گردآوری و تدوین شده است. رجال نویسان شیعه ایشان را مورد وثوق دانسته و از او روایت نقل کرده‌اند؛ با این حال ممکن است در برخی کتب ایشان را عامی مذهب معرفی کرده باشند که به نظر این به معنی نشست و برخاست ایشان با علمای اهل سنت و عامه است و او خود (چنانچه آقابزرگ تهرانی و دیگر بزرگان بیان داشته‌اند) شیعه بوده است که به این مسئله مفصلا در مقدمه کتاب پرداخته شده است.
در مورد مذهب و آثار ابوالحسن مدائنی نکته بسیار حائز اهمیت و چشمگیر، اهتمام ویژه او به گردآوری آثار و میراث اهل بیت(ع) است و بیشتر آثار او حول محور ایشان(زندگی و اقوال ایشان) قرار دارد به عنوان مثال؛ از کتب او می‌توان به «مقتل الحسین(ع)»، «الخونه لامیرالمؤمنین(ع)»، (کسانی که به امیرالمؤمنین(ع) خیانت کردند)، «الحروب لامیرالمؤمنین(ع)» (جنگ‌های امیرالمؤمنین)، «خطب علی(علیه‌السّلام)» و «کتبه الی عمّاله(خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) و نامه‌های ایشان به کارگزارانشان)، «اخبار ابی طالب و وُلده» (اخبار ابوطالب و فرزندانش)، «الفاطمیات(ع)»، «اسماء مَن قُتِلَ من الطالبیین» (اسامی کشته شدگان از آل‌ابی‌طالب)، «اخبار الشعراء»، «خصومات الاشراف» اشاره کرد که بیشتر این آثار چنانچه مشاهده کردید درباره اهل بیت(ع)، زندگی و فرزندان ایشان است.
درباره این دیوان شعر امام حسن مجتبی(ع) در مقدمه کتاب، ابوالحسن مدائنی تصریح می‌کند که من بسیار به دنبال اشعار مولایم امام حسن مجتبی(ع) بودم تا در مدینه به پیرمردی از بنی هاشم برخورد کردم و او بسیاری از اشعار ایشان را برای من روایت کرد پس از او نیز با شخصی دیگر برخورد کردم که او نیز بسیاری اشعار دیگر از ایشان برای من روایت کرد و کتاب حاصل تجمیع این دو روایت است. این مختصری بود درباره ابوالحسن مدائنی و کتاب حاضر، علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعات کامل‌تر به مقدمه همین کتاب و همچنین کتاب بسیار مفید و ارزشمند «اخبار اهل بیت(علیهم السلام) فی تراث المدائنی المکتوب» (اخبار اهل بیت علیهم السلام در تراث مکتوب مدائنی) تألیف استاد شیخ حسین مرادی نسب در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی(ع) در مشهد در سال 96 منتشر شده است، مراجعه کنند.
ایکنا - مطالعه این کتاب چه اهمیتی داشته و چه کمکی به ما در شناخت اهل بیت(ع) و امام حسن مجتبی(ع) می‌کند؟
نخست اینکه؛ باید توجه داشت که این کتاب، شعر به معنای متن منظوم مخیَّل نیست و صرفا منظوم است و عنصر خیال چندان در آن دخیل نیست و مضامین عاشقانه و خیال‌پردازانه در آن وجود ندارد و امام(ع) در ابیات این دیوان به بیان مطالب حکمی، تاریخی و همچنین بیان افتخارات اجداد خود و فضایل امیرالمؤمنین(ع) می‌پردازد. این کتاب به ما اطلاعات بسیاری درباره شرایط اجتماعی عصر زندگی و فضای دوران امام(ع)، شرایط حکومت اموی، مراودات و سیره ایشان می‌دهد، به عنوان مثال ما در این دیوان می‌بینیم که فردی از اصحاب چیزی به ایشان گفته و ایشان به نظم پاسخ او را داده و در حق او دعا می‌کند یا جواب‌هایی که حضرت(ع) در قالب نظم به جسارت‌های کسانی مانند مروان، معاویه و عمروعاص داده‌اند که اینگونه اشعار فضای غالب این دیوان را تشکیل می‌دهند. یکی دیگر از مسائلی که این کتاب را دارای اهمیت می‌کند فایده کلامی آن است، به عنوان مثال، اشاره به واقعه غدیر و همچنین تکلم ائمه(ع) با جبرئیل در این کتاب می‌تواند مورد استفاده متکلمین شیعه قرار گیرد، همچنین فضایلی که در آن برای پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) نقل می‌کند می‌توانند مورد توجه قرار گیرد. از دیگر فواید این کتاب فایده تاریخ زبانی آن است، ما در این کتاب لغاتی را می‌بینیم که در دیگر دیوان‌ها و حتی کتاب‌های لغت مشاهده نمی‌کنیم و این خود می‌تواند فایده با اهمیت و در نوع خود با ارزش باشد.