سیره پیامبر اکرم(ص)؛ کامل‌ترین تبیین مفهوم قرآنی وحدت

هفته وحدت، یادآور میلاد پیامبر اعظم(ص) و فرصتی است تا بار دیگر بر اهمیت وحدت و برادری در جهان اسلام تأکید کنیم، اما ورای شعارهای مرسوم و همایش‌های متداول، پرسشی بنیادین و چالش‌برانگیز در ذهن هر مسلمان دغدغه‌مند شکل می‌گیرد: چرا با وجود آیات صریح قرآن کریم و سیره عملی پیامبر اکرم(ص) که محور همه ادیان و مذاهب اسلامی هستند، جهان امروز ما از هر زمان دیگری گسسته‌تر و متفرق‌تر به نظر می‌رسد؟ در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌ رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

این یادداشت به دنبال پاسخ به این مسئله اصلی است که چگونه می‌توان با بازگشت به مفهوم قرآنی امت واحده و تبیین مرزهای توحید و تفرقه از شعار وحدت به یک راهبرد عملی و کارآمد برای هم‌افزایی در جهان اسلام معاصر رسید؟

 

قرآن کریم، وحدت را نه صرفاً یک توصیه اخلاقی، بلکه یک اصل بنیادین توحیدی و یک راهبرد تمدنی معرفی می‌کند. نخستین آیه در این باره، آیه ۱۰۳ سوره آل عمران است: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ (و همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و پراکنده نشوید). علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، حبل‌الله را نه تنها به قرآن، بلکه به مجموعه‌ای از معارف و احکام الهی تفسیر می‌کند که سبب سعادت و رستگاری انسان می‌شود، ایشان تأکید دارند که این آیه، امر به وحدت در تمام ابعاد است و تفرقه را به‌عنوان پدیده‌ای برآمده از هواهای نفسانی و پیروی از شیطان معرفی می‌کند. (المیزان، ج ۳، ص ۳۷۲)

 

همچنین آیه ۴۶ سوره انفال، معیار وحدت را در اطاعت از خدا و رسول(ص) می‌داند: وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ ۖ (و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با یکدیگر نزاع نکنید که سست می‌شوید و قدرت (و شوکت) شما از میان می‌رود). این آیه نشان می‌دهد که وحدت، یک امر کاملاً عملی و دارای پیامدهای مادی و معنوی است. تفرقه، نه تنها به شکست و ضعف می‌انجامد، بلکه روح و نفوذ جامعه را از بین می‌برد.

سیره پیامبر اکرم(ص) کامل‌ترین تبیین عملی مفهوم قرآنی وحدت است. ایشان در مواجهه با قبایل متخاصم عرب، از طریق پیمان برادری (اخوت) میان مهاجرین و انصار، تفرقه‌های دیرینه را به اتحاد تبدیل کردند. این اقدام صرفاً یک پیمان سیاسی نبود، بلکه یک دگردیسی عمیق اجتماعی بود که مبنای آن، عقد برادری ایمانی بود. روایات متعددی از ایشان نقل شده که بر برادری و مدارا تأکید دارند. برای مثال، حدیث مشهور نبوی که می‌فرماید: اَلْمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ كَالْبُنْيَانِ يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا (مؤمن برای مؤمن همچون اجزای یک بناست که هر جزئی، جزء دیگر را محکم می‌سازد). این حدیث که در منابع روایی اهل سنت و شیعه آمده است، وحدت را به یک پیوند ساختاری و هماهنگ تشبیه می‌کند که هر فرد در آن، نقش پشتیبان دیگری را ایفا می‌کند.

 

تحلیل عمیق‌تر آموزه‌های قرآنی نشان می‌دهد که مفهوم وحدت فراتر از صرفاً اتحاد میان فرقه‌های اسلامی است. وحدت قرآنی دارای سه لایه اصلی است که غفلت از هر یک، می‌تواند منجر به تفرقه شود:

 

وحدت درونی (با خود): وحدت درونی هر فرد با باورها و اعمالش، نخستین گام در مسیر وحدت اجتماعی است. شخصی که در درون خود دوگانگی دارد، نمی‌تواند عامل وحدت در جامعه باشد. این امر به وحدت در کلمه توحید بازمی‌گردد.

 

وحدت درون‌مذهبی: این همان لایه‌ای است که در هفته وحدت به آن پرداخته می‌شود، اما آیا این وحدت به معنای نادیده گرفتن تفاوت‌های اعتقادی است؟ شهید مطهری در کتاب وحدت اسلامی و منابع آن تأکید می‌کند که وحدت، به‌معنای حل شدن یکی در دیگری نیست، بلکه به معنای هم‌افزایی و همگرایی حول اصول مشترک است. وحدت واقعی، وحدت کلمه حول کلمه توحید است. (شهید مطهری، وحدت اسلامی و منابع آن، ص ۵۴)

 

وحدت برون‌مذهبی (برادری انسانی): قرآن کریم حتی فراتر رفته و به امت واحده انسانی اشاره دارد: كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً (مردم در آغاز یک امت واحده بودند). این آیه نشان می‌دهد که اصل، بر وحدت است و تفرقه یک عارضه است. نظریه‌پردازی نو می‌تواند بر این امر متمرکز شود که با گسترش گفت‌وگوی بین‌ دینی و صلح جهانی، می‌توان از تجربه وحدت اسلامی به‌عنوان الگویی برای همزیستی مسالمت‌آمیز در سطح جهانی بهره برد.

 

یکی از شبهات رایج در مورد وحدت، این است که وحدت به معنای نادیده گرفتن اصول اعتقادی و ذوب شدن در یکدیگر است. این یک کج‌فهمی بنیادین است. پاسخ ما بر اساس آموزه‌های قرآنی و روایی این است که وحدت، نه استحاله بلکه هم‌افزایی است. هر مذهب با حفظ اصول، هویت و فقه خود، در مسائل مشترک و کلان جهان اسلام، مانند مواجهه با دشمنان خارجی، یاری به مظلومین و پیشرفت علمی، هم‌صدا و هم‌جهت با دیگری عمل می‌کند.

 

در این یادداشت با تحلیل مفهوم وحدت از منظر قرآن و سیره نبوی به این نتیجه می‌رسیم که وحدت واقعی، فراتر از یک شعار یا مناسبت، یک راهبرد الهی برای ایجاد امت واحده است. این راهبرد بر محور کلمه توحید استوار است و سه لایه درونی، درون‌مذهبی و برون‌مذهبی را در بر می‌گیرد. با پاسخ به سؤال اصلی یادداشت، می‌توان دریافت که عامل اصلی تفرقه در جهان امروز، نه تفاوت‌های فقهی و اعتقادی، بلکه غفلت از اصول مشترک، درگیری‌های سیاسی و پیروی از هواهای نفسانی است که مصداق همان نزاع در آیه انفال است.

 

در نهایت، وحدت یک انتخاب است؛ انتخابی برای بازگشت به فطرت انسانی و عمل به آموزه‌های الهی. هفته وحدت می‌تواند یادآوری این نکته باشد که با تدبر در آیات وحدت‌بخش قرآن و تأسی به سیره پیامبر اکرم(ص)، می‌توان گامی عملی در جهت همگرایی و هم‌افزایی برداشت و نشان داد که امت اسلامی، در عین کثرت، در یک مسیر واحد و الهی حرکت می‌کند. این امر، دعوتی است به تأمل برای همه مسلمانان که از کجا آغاز کنیم تا به یکدیگر نزدیک‌تر شویم؟

 

 

قرآن کریم

طباطبایی، سید محمدحسین.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران.

کلینی، محمد بن یعقوب.

بخاری، محمد بن اسماعیل.