حمایت راهبردی؛ شرط بقای تئاتر دفاع مقدس + فیلم

تئاتر جنگ با نگاهی انتقادی به مقوله جنگ می‌نگرد که رویکردی طبیعی و شایسته است. جنگ هرگز در هیچ برهه‌ای از تاریخ مفهومی مثبت نبوده و نیست. بر این اساس، تئاتر جنگ با نمایش زشتی‌ها و پلشتی‌های نبرد، چهره‌ کریه آن را عیان می‌سازد تا نفرت عمومی از جنگ را برانگیزد و در حقیقت، فرهنگ جنگ‌گریزی را ترویج می‌کند.

در تئاتر دفاع مقدس، زاویه دید ما کاملاً متمایز است. فرهنگ مقاومت نیز ریشه در همین نگرش دفاعی دارد. تئاتر دفاع مقدس در پی تبیین این اصل است که هر ملتی باید با صلابت و اقتدار در برابر متجاوزان بایستد و در این مسیر، حتی از فدا کردن جان خود نیز هراسی نداشته باشد. در این مکتب فکری، انسان همه هستی خویش را تقدیم می‌کند تا از حریم سرزمین، شرافت و ناموسش پاسداری کند.

تئاتر مقاومت و دفاع مقدس، در راستای فرهنگ‌سازی و ترویج ارزش‌های میهن‌پرستانه گام برمی‌دارد تا دفاع از سرزمین را به عنوان آرمانی والا در اذهان نهادینه و روحیه مقاومت در برابر هرگونه تجاوز را تقویت کند. در تئاتر دفاع مقدس ارزش‌هایی را شاهد هستیم که از دل همان نفرت از جنگ سربرآورده، اما چون از نگاه مدافع بیان می‌شود، به ارزشی تبدیل می‌شود که نسل‌ها می‌توانند به آن ببالند و افتخار کنند. این نگاه در اصل از باورهای دینی ما نشئت گرفته است که با تأثیر از عاشورا، حتی در این راه شهادت را مایه افتخار می‌داند.

هنرمند فعال در حوزه تئاتر علاقه‌مند به فعالیت مستمر و اثرگذار است. بسیاری از این هنرمندان اشتیاق دارند تا از طریق هنر خود، ادای دینی به فرهنگ دفاع مقدس کرده باشند. با این حال، گاه موانع و پیچیدگی‌های فرآیندهای اداری و تصمیم‌گیری‌های متولیان این عرصه، آنان را به این نتیجه می‌رساند که ادامه این مسیر را به صرفه ندانسته و به سراغ دیگر گونه‌های تئاتر می‌روند.

در جشنواره تئاتر فجر نیز اگر تأمل کنید، خواهید دید که این رویداد هنری از حضور آثار دفاع مقدس تهی نیست و همواره شماری از کارگردانان، آثاری با درون‌مایه‌های انقلاب، دفاع مقدس، مقاومت، ایثار و شهادت را روی صحنه می‌برند. با این حال، این روند در برهه‌هایی از زمان با نوساناتی همراه است.

برای مثال، حتی به موضوعی مانند «دفاع مقدس دو» که اشاره به همان جنگ دوازده‌روزه دارد نیز توجه شده است. هنرمند به چنین سوژه‌هایی نیز می‌اندیشد. محتوایی در مورد آن می‌نویسد، سپس طرح خود را به من، به عنوان مسئول، ارائه می‌دهد و می‌گوید: «این طرح و توانایی اجرای آن را دارم و قصد دارم تئاتر کار کنم.» اگر به هر دلیل، پاسخ منفی به او داده شود، طبیعی است که اجرای آن نمایش را در اولویت‌های پایین‌تر قرار دهد و به سراغ موضوع دیگری برود.

هنرمندان معمولاً در برابر سوژه‌ها موضع دفاعی نمی‌گیرند و مثلاً نمی‌گویند که این موضوع دفاع مقدس است و بدان نمی‌پردازم. بار دیگر تأکید می‌کنم که این متولیان فرهنگ و هنر هستند که باید پذیرای آثار هنرمندانی باشند که قصد فعالیت در این حوزه دارند.

باید گروه‌هایی را پرورش دهیم و تفکری را رشد دهیم. خروجی این روند در واقع از ۳۳ سال پیش و با تشکیل یادواره‌ای با همین عنوان و اهداف آغاز شد؛ دورانی که گروه‌ها حمایت می‌شدند، گردهمایی‌ها برگزار می‌شد و فضایی پدید آمده بود که اجراهای متعدد روی صحنه می‌رفت. بدیهی است که ما به چنین عملکردی نیاز داریم تا در بستری پایدار، فرهنگ‌سازی صورت پذیرد، نه اینکه صرفاً به صورت مقطعی و موردی به کاری بودجه تخصیص دهیم و بگوییم تئاتر دفاع مقدس تولید کند. به عبارت دیگر، نگاه ما باید راهبردی باشد تا در بلندمدت نتیجه‌بخش و مستمر باشد.

حسین مسافرآستانه: در شرایط کنونی که با دشواری‌های مالی قابل‌توجهی روبرو هستیم، گروه‌های تئاتری عموماً فعالیت کمتری دارند. در چنین وضعیتی، هرجا حمایتی، چه از بخش خصوصی و چه دولتی وجود داشته باشد، هنرمندان به آن سمت گرایش پیدا می‌کنند، چراکه این حرفه آنان است. یک گروه تئاتری، هر موضوعی را که بداند با استقبال تماشاگران روبرو خواهد شد و امکان تولید باکیفیت و جذاب را دارد، اجرا می‌کند؛ اگرچه این رویکرد همیشه برای هنر تئاتر مطلوب نیست. زیرا هنگامی که آنان ناگزیر به جذب هرچه بیشتر مخاطب برای تداوم فعالیت باشند، همین امر می‌تواند تأثیر نامطلوبی بر کارشان بگذارد. به‌ویژه با توجه به اینکه هنرمندان تئاتر نیز همانند دیگر اقشار جامعه، تحت فشار هزینه‌های سنگین زندگی هستند. در نتیجه، کار کردن یک یا دو نمایش در سال نمی‌تواند هزینه‌های زندگی یک فرد تئاتری را تأمین کند. بنابراین، اگر موضوعی خاص مانند تئاتر دفاع مقدس یا هر مقوله فرهنگی ارزشمند دیگری را پیگیری می‌کنیم، باید همراه با حمایت مناسب باشد. حمایت مناسب نیز لزوماً به معنای کمک مالی بی‌حساب نیست، بلکه به ارزش‌گذاری کمی و کیفی اثر بازمی‌گردد. باید راهی بگشاییم که هم از نظر مالی و هم از نظر امکانات، فعالیت هنرمندان تسهیل شود.

اگر این اقدام را به عنوان یک ضرورت فرهنگی انجام ندهیم، در واقع هنر را به حال خود رها کرده‌ایم. تئاتر اگر بدون حمایت و هدایت رها شود، به ضد خود بدل خواهد شد. تئاتر را به عنوان هنری انسان‌ساز، فرهنگ‌پرور و فرهیختگی‌آفرین می‌شناسیم که اندیشه تماشاگر را به چالش و تفکر وامی‌دارد؛ اما هنگامی که به حال خود واگذار شود، ممکن است به ابزاری صرف برای تفریح، سرگرمی، وقت‌گذرانی و حتی بدآموزی تبدیل شود. نمونه‌های چنین انحرافی در طول تاریخ تئاتر کم نبوده‌است.

تئاتر در سراسر جهان ریشه در باورهای مذهبی دارد و همواره به عنوان رسانه‌ای برای تبلیغ آموزه‌های دینی عمل کرده است. این هنر از دل آیین‌ها و مناسک مقدس سربرآورده و به همین دلیل، همواره حامل پیام‌های اخلاقی و دینی برای مخاطبان بوده و اندیشه را از سکون به پویایی رسانده است. همین هنر اصیل در دوره رومیان تا مرز ابتذال پیش رفت تا جایی که کلیسا آن را حرام اعلام کرد. هنری که ذاتاً مذهبی آفریده شده بود، به ضد خود تبدیل شد. البته تاریخ نشان داد که کلیسا بار دیگر از ظرفیت تئاتر برای تبلیغ معارف دینی بهره برد.

جامعه امروز ما نیز به دلیل کم‌توجهی و عدم حمایت لازم، تئاتر را تا حد زیادی به حال خود رها کرده است. این بی‌توجهی تنها به تئاتر دفاع مقدس محدود نبوده و همه ژانرهای این هنر اصیل را تحت تأثیر قرار داده است.

امروزه شاهد اجرای تئاترهایی هستیم که به راستی مایه شرمساری است. این پرسش به ذهن خطور می‌کند که چرا این تعداد هنرمند گرد هم می‌آیند تا آثاری این‌چنینی را روی صحنه ببرند؟ با وجود آنکه این افراد ماه‌ها تمرین کرده، رنج و مشقت را به جان خریده، خاک صحنه خورده و روح و روان خود را مصروف هنر کرده‌اند، چگونه حاضر به اجرای چنین آثاری می‌شوند؟ پاسخ را به خوبی می‌دانم: این تنها راهی است که می‌توانند بخشی از هزینه‌های سنگین زندگی را تأمین کنند.

نکته اصلی اینجاست که وقتی از تئاتر حمایت شایانی نشود، این هنر برای بقای خود به هر راهی متوسل می‌شود و این وضعیتی به غایت خطرناک است. چرا که ما تئاتر را برای اصلاح رفتارهای اجتماعی، برانگیختن اندیشه و ارتقای سطح فکری و فرهنگی جامعه می‌خواهیم، نه آنکه به عاملی برای تنزل این ارزش‌ها تبدیل شود. اگر هدف والای تئاتر را فراموش کنیم، این هنر به انحراف کشیده خواهد شد. اما هنگامی که رسالت تئاتر را به درستی تعریف می‌کنیم، باید برای تحقق آن سرمایه‌گذاری کنیم. 

دفاع مقدس به عنوان رویدادی ارزشمند و از پرافتخارترین صفحات تاریخ ملت ما، جایگاهی بی‌بدیل دارد. سخنم در این زمینه متوجه مدیران ارشد و مسئولان بلندپایه فرهنگی و هنری کشور است. همواره جشنواره تئاتر دفاع مقدس را رویدادی هدفمند ارزیابی کرده‌ام. در تمامی دوره‌ها -چه هنگامی که خود در خدمت این جشنواره بوده‌ام و چه اکنون- همواره تأکید داشته‌ام که این جشنواره و این گونه تئاتر که به دفاع مقدس متصف شده و از پیش دارای ارزش‌ها و اهداف مشخصی است، به پشتیبانی جدی نیاز دارد. وقتی برای گونه‌ای از تئاتر ارزش و اهدافی قائل می‌شویم، ناگزیریم از آن حمایت کنیم تا به آن آرمان‌ها دست یابیم، نه اینکه صرفاً با بیان انتظارات، توقع داشته باشیم خودبه‌خود رونق گیرد و گسترش یابد.

اگر بخواهم یک نمایش دفاع‌مقدسی را با شرایط مطلوب - مثلاً با بیست بازیگر و هزینه‌ای قابل‌توجه - روی صحنه ببرم، درمی‌یابم که علاوه بر بودجه محدود تخصیص‌یافته، ناچارم از سرمایه زندگی و دارایی شخصی خود نیز هزینه کنم تا اثر را در شأن این موضوع به صحنه ببرم. در چنین شرایطی، طبیعتاً از اجرای کار صرف‌نظر خواهم کرد.

بسیاری از تئاتری‌های حرفه‌ای که خود از خروجی جشنواره‌های دفاع مقدس رشد کرده‌اند، امروز به همین دلایل - مشکلات مالی و کمبود بودجه - نمی‌توانند به کار ادامه دهند. این هنرمندان نه نسبت به ارزش‌های دفاع مقدس بی‌تفاوتند و نه عشقشان به تئاتر کمرنگ شده، بلکه صرفاً به دلیل عدم حمایت کافی، امکان فعالیت ندارند.