وی با اشاره به پیام‌های کلیدی این روایت برای نسل امروزی افزود: نکات قابل فهم از این روایت تشویق به ازدواج و تشکیل خانواده، افزایش جمعیت مسلمانان، قدرت اجتماعی و فرهنگی امت اسلامی و تربیت نسل صالح است. البته باید توجه داشت که این روایت نباید صرفاً به افزایش عددی جمعیت محدود شود بلکه باید با نگاه تربیتی، فرهنگی و اخلاقی همراه باشد تا نسل آینده امت اسلامی، مایه عزت و افتخار باشد.
عضو ستاد راهبری جمعیت در حوزه علمیه با اشاره به نسبت دیدگاه پیامبر اکرم(ص) با مسئولیت‌پذیری و تربیت نسل صالح درباره کثرت نسل اظهار کرد: در نگاه آن حضرت(ص) کثرت نسل نه‌تنها یک هدف عددی نیست بلکه با مسئولیت‌پذیری والدین و تربیت نسل صالح پیوندی عمیق دارد.
وی تصریح کرد: ایشان به‌روشنی نشان داده‌اند که افزایش جمعیت مسلمانان باید با پرورش انسان‌های مؤمن، اخلاق‌مدار و مفید برای جامعه همراه باشد. اگر کثرت نسل در اسلام، با تربیت صحیح همراه باشد، مایه عزت امت اسلامی و افتخار پیامبر(ص) در قیامت خواهد بود.
بهرامی در پاسخ به این سوال که برخی تصور می‌کنند توصیه‌های روایی درباره فرزندآوری صرفاً ناظر به زمان صدر اسلام بوده؛ پاسخ شما به این دیدگاه چیست، بیان کرد: به طور کلی الگوگیری و پیاده‌سازی سبک زندگی اسلامی که برگرفته از آیات، روایات و سیره معصومین و منطبق بر فطرت انسانی است، در همه زمان‌ها می‌تواند باعث آرامش و سعادت انسان‌ها و اجتماع باشد.
وی تاکید کرد: توصیه‌های روایی درباره فرزندآوری هم، گرچه در صدر اسلام بیان شده‌اند، اما ناظر به یک اصل پایدار در نظام ارزشی اسلام هستند و محدود به زمان خاصی نیستند؛ بلکه با توجه به شرایط هر عصر، معنا و کاربرد تازه‌ای می‌یابند؛ بنابراین این توصیه‌ها، نه‌تنها محدود به صدر اسلام نیستند، بلکه در هر عصر، با توجه به نیاز‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی امت اسلامی، معنا و کاربرد دارند.
بهرامی ضمن اشاره به مفهوم «فرزند امت» از منظر روایات و پاسخ به این سوال که آیا اسلام به فرزندآوری صرف نظر دارد یا تربیت و هویت جمعی امت را هم لحاظ کرده است، بیان کرد: در منابع روایی و تفسیری، واژه «فرزند امت» به‌صورت اصطلاح رایج و مستقیم دیده نمی‌شود، اما مفهوم آن در قالب‌هایی، چون «فرزندان مسلمانان»، «نسل مؤمنان»، یا «فرزندان صالح» در روایات اهل بیت(ع) و آموزه‌های اسلامی مطرح شده است.
استاد حوزه و دانشگاه با استناد به روایتی از یکی از معصومین بیان کرد: امام سجاد(ع) در دعای خود برای فرزندان امت اسلام، از تعبیراتی، چون «ذراری المؤمنین» یا «اولاد المسلمین» استفاده می‌کنند که معنای نزدیکی به «فرزندان امت» دارد. همچنین امام علی(ع) در نامه‌ها و خطبه‌های خود گاه از نسل آینده مسلمانان به‌عنوان امانت امت یاد می‌کند، هرچند تعبیر «فرزند امت» به‌صورت لفظی نیامده است. گاهی این تعبیر در متون عرفانی، خطبه‌های علما یا ادبیات دینی معاصر به‌کار رفته است.
وی افزود: برای نمونه، عبارت «فرزند امت» یکی از تعابیر کلیدی در گفتمان انقلاب اسلامی ایران هست که امام خمینی(ره) در وصیت‌نامه سیاسی الهی خودش به کار برده است. در بخش پایانی وصیت‌نامه، امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار از خدمت برادران و خواهران به سوی جایگاه ابدی سفر می‌کنم و به دعای خیر شما نیازمندم. من فرزند امت هستم و در کنار شما بودم و خواهم بود.»
بهرامی تصریح کرد: امام خود را «فرزند امت» می‌نامد، نه رهبر یا مرشد، تا نشان دهد که رابطه‌اش با مردم رابطه‌ای از جنس محبت، همدلی و هم‌خاستگاه بودن است. در گفتمان انقلاب اسلامی، این عبارت بعد‌ها توسط بسیاری از شخصیت‌ها و شهدا نیز تکرار شد. مثلاً در وصیت‌نامه‌های شهدا بار‌ها اینگونه آمده است: «من فرزند امت اسلامی‌ام و جانم را برای دفاع از اسلام فدا می‌کنم.» یا «فرزند کوچک امت حزب‌الله هستم و افتخار می‌کنم که در راه ولایت قدم برداشته‌ام.» این کاربرد‌ها نشان می‌دهند که «فرزند امت» تبدیل به هویت انقلابی و اسلامی شده؛ یعنی کسی که در خدمت مردم، آرمان‌های دینی، و ولایت فقیه است.
وی ضمن تاکید بر این نکته که اسلام به فرزند به‌عنوان سرمایه امت نگاه می‌کند، اظهار کرد: سرمایه‌ای که با تربیت صحیح، هویت امت را حفظ کرده و در مسیر تعالی جامعه اسلامی نقش‌آفرینی می‌کند. بنابراین، تعابیر مشابه «فرزند امت» که در روایات آمده؛ یعنی فرزندی که در خدمت ایمان، اخلاق و پیشرفت امت اسلامی باشد؛ بنابراین «فرزند امت» علاوه بر تاکید بر افزایش عددی جمعیت مسلمانان، ناظر به تربیت، هویت دینی، و نقش اجتماعی نسل آینده در ساخت امت اسلامی است.
عضو ستاد راهبری جمعیت در حوزه علمیه در پاسخ به این پرسش که با توجه به آمار‌های اخیر، وضعیت جمعیت جوان کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید، گفت: جمعیت جوان ایران در حال کاهش است و پنجره جمعیتی کشور رو به بسته شدن می‌رود. این موضوع پیامد‌های اقتصادی و اجتماعی مهمی در پی دارد. براساس آخرین آمار و تحلیل‌ها، وضعیت جمعیت جوان ایران با چالش‌های قابل توجهی روبه‌روست. کاهش نرخ رشد جمعیت جوان مهمترین چالش است.
وی افزود: طبق پیش‌بینی‌ها، نرخ رشد جمعیت ایران از سال ۱۴۴۵ منفی خواهد شد که نشان‌دهنده کاهش تعداد جوانان در سال‌های آینده است. با توجه به اینکه نرخ باروری کاهش یافته، نسل‌های پرجمعیت گذشته اکنون وارد سنین میانسالی و سالمندی شده‌اند. ایران در حال ورود به مرحله «گذار جمعیتی» است که در آن جمعیت سالمند افزایش و جمعیت جوان کاهش می‌یابد. این روند می‌تواند فشار زیادی بر نظام‌های بازنشستگی، سلامت و تأمین اجتماعی وارد کند و رشد اقتصادی را کند نماید.
بهرامی اظهار کرد: براساس آمار جمعیت ایران در سال ۱۴۰۴ حدود ۸۶ تا ۹۲ میلیون نفر تخمین زده شده است، اما سهم جمعیت جوان در حال کاهش است. در مجموع، ایران با چالش کاهش جمعیت جوان و افزایش جمعیت سالمند مواجه است. این موضوع نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه در حوزه‌های اشتغال، آموزش، سلامت و حمایت اجتماعی است تا از پیامد‌های منفی آن جلوگیری شود.
وی در پاسخ به این پرسش که مهمترین آسیب‌های فکری یا فرهنگی که موجب کاهش میل به ازدواج و فرزندآوری شده‌اند، از نظر شما چیست، بیان کرد: مهمترین آسیب‌های فکری و فرهنگی مؤثر بر کاهش میل به ازدواج و فرزندآوری در ایران شامل فردگرایی، تغییر نقش‌های جنسیتی، نگرش اقتصادی به قدرت و تضعیف کارکرد سنتی خانواده است.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: رشد فردگرایی باعث شده جوانان بیش از گذشته بر استقلال فردی، آزادی انتخاب و تحقق اهداف شخصی تمرکز پیدا کنند. این نگرش باعث کاهش تمایل به پذیرش مسئولیت‌های خانوادگی شده است. تردید در نقش‌های جنسیتی آسیب دیگری است که بر اثر آن با افزایش تشابه‌خواهی جنسیتی و تردید در نقش‌های سنتی زن و مرد، موجب سردرگمی در تقسیم وظایف خانوادگی و کاهش انگیزه برای ازدواج می‌شود.
وی یکی دیگر از آسیب‌ها را تغییر در تعریف قدرت و موفقیت دانست و اظهار کرد: در حال حاضر قدرت و جایگاه اجتماعی بیشتر براساس میزان سرمایه و موفقیت اقتصادی تعریف می‌شود، نه تشکیل خانواده یا فرزندآوری. تغییر کارکرد خانواده نیز یکی دیگر از آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر کاهش میل به ازدواج و فرزندآوری در ایران است.
بهرامی گفت: متاسفانه با تغییر سبک زندگی، در طبقات مختلف جامعه، خانواده دیگر تنها نهاد اصلی حمایت، تولیدمثل و تربیت فرزند نیست؛ بلکه به نهادی اختیاری و گاه تجملی تبدیل شده است و فرزندآوری به جای یک ضرورت اجتماعی، به یک انتخاب شخصی تبدیل شده است. از طرفی به دلیل تحصیلات، اشتغال، و دغدغه‌های اقتصادی، سن ازدواج و فرزندآوری افزایش یافته که خود موجب کاهش نرخ باروری می‌شود. این عوامل فرهنگی و فکری در کنار چالش‌های اقتصادی، موجب شده‌اند که سیاست‌های تشویقی برای ازدواج و فرزندآوری کمتر اثربخش باشند، مگر اینکه با اصلاحات فرهنگی و بازتعریف نقش خانواده همراه شوند.
عضو ستاد راهبری جمعیت در حوزه علمیه در پاسخ به این سوال که آیا در سیاست‌های فعلی ستاد جوانی جمعیت، بُعد معنوی و فرهنگی آموزه‌های دینی به‌اندازه کافی مورد توجه است، اظهار کرد: به نظر می‌رسد تا حدی مورد توجه قرار گرفته، اما این میزان به تبیین سیاست‌های لازم برای حل مشکل جمعیتی کشور از طریق اهتمام به بُعد معنوی و فرهنگی آموزه‌های دینی منجر نشده و در این مسیر شاهد تحول و اقدام خاصی نبودیم؛ بنابراین هنوز جای کار برای تعمیق آموزه‌های دینی و پیوند آن با سبک زندگی جوانان وجود دارد.
وی با اشاره به اقداماتی که در ستاد جوانی جمعیت حوزه در استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی و دینی صورت گرفته، بیان کرد: برخی تلاش‌ها در ستاد جوانی جمعیت حوزه مانند همکاری با حوزه‌ها داشته، ولی کافی نبوده و هنوز جای تعمیق مفاهیم دینی در سیاست‌گذاری‌ها و رسانه‌ها وجود دارد.
بهرامی رسالت بازخوانی پیام روایات نبوی درباره تکثیر نسل را در قالبی اقناعی برای نسل جوان امروز را بر دوس صاحبان قلم و اندیشه قلمداد و اظهار کرد: باید صاحبان قلم و اندیشه به ترجمه مفاهیمی؛ همچون عشق، مسئولیت‌پذیری، رشد فردی و اجتماعی در خانواده‌داری و فرزندآوری، امنیت روانی، و افتخار پیامبر به امت پرجمعیت بپردازند و این مفاهیم را در قالب روایت‌هایی با لحن امیدبخش و منطقی و به زبان نیاز‌های امروز نسل جوان، به جامعه ارائه دهند.
وی در پاسخ به این سوال که تجربه کشور‌های دیگر در زمینه حمایت از خانواده و فرزندآوری تا چه حد قابل اقتباس با فرهنگ اسلامی-ایرانی ماست، گفت: قابل اقتباس است و آن نیز مشروط به بومی‌سازی است؛ باید با ارزش‌های اسلامی و ساختار فرهنگی ایران تطبیق داده شود. سیاست‌های مالیاتی، مرخصی والدین، و حمایت از مادران در برخی کشور‌ها می‌تواند با فرهنگ اسلامی، ایرانی تطبیق داده شود، البته اگر با ارزش‌های خانواده‌محور همراه باشد.
بهرامی با اشاره به نقش نهاد‌های حوزوی و دانشگاهی در تحقق «جوانی جمعیت» اظهار کرد: به طور قطع هر دو نهاد نقشی کلیدی دارند؛ حوزه‌ها در تبیین مبانی دینی و دانشگاه‌ها در پژوهش و گفتمان‌سازی مؤثرند، اما نیاز به هم‌افزایی بیشتر دارند. متاسفانه هم‌افزایی و انسجام بین این دو نهاد هنوز به سطح مطلوب نرسیده است. البته در حوزه ستاد راهبری جمعیت از سال ۱۳۹۹ به دستور آیت الله اعرافی تاسیس و به فعالیت جدی و مستمری مشغول شده است.
وی هدف از تشکیل این ستاد را تبیین مسئله جمعیت برای نهاد‌های حوزوی و استفاده از ظرفیت آنها برای حل این مشکل دانست و بیان کرد: در گام دوم، در خصوص مسائل نظام با نگاه اولویت‌سنجی کمک به نهادها، مراکز علمی و دستگاه‌های مختلف در حل مشکل جمعیت است. همچنین علاوه بر آگاهی بخشی و تبیین مشکل جمعیت در بین حوزویان و مردم از طریق برنامه‌های آموزشی در سراسر کشور، برنامه ریزی بلند مدت و کوتاه مدت در راستای جوانی جمعیت از مسئولیت‌های این ستاد است.
عضو ستاد راهبری جمعیت در حوزه حفظ و جوان‌سازی جمعیت برای استمرار امت اسلامی را لازم دانست و اظهار کرد: جمعیت جوان موتور حرکت تمدن است؛ استمرار امت اسلامی نیازمند نسل‌های پویا، مؤمن و خلاق برای حفظ هویت و پیشرفت جامعه است. امت اسلامی برای پویایی، تولید علم، و حفظ هویت فرهنگی نیازمند نسل جوان است. جمعیت جوان، ضامن استمرار تمدن و قدرت اجتماعی امت است.
استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سوال که اگر پیامبر اکرم(ص) امروز در جامعه ما حضور داشتند، به نظر شما خطاب به امت اسلامی درباره مسئله جمعیت چه می‌فرمودند، بیان کرد: شاید حضرت(ص) تاکید می‌کردند که هرگاه امت اسلامی از سبک زندگی اسلامی فاصله بگیرند، با مشکلات و مصائب زیادی مواجه خواهند شد. این یک قانون و سنت الهی است تا امت اسلامی به جای سبک زندگی اسلامی، از سبک زندگی غیر اسلامی الگوبرداری کنند که مروجان آن دشمن اسلام هستند و هدفی جز نابودی اسلام و به بند کشیدن مردم جهان ندارند، بشریت روی آرامش و سعادت را نخواهد دید و مشکل پیری جمعیت که موجب تضعیف امت اسلامی است، حل نخواهد شد.
وی ضمن ارزیابی آینده جمعیتی ایران با توجه به روند فعلی اظهار کرد: اگر روند فعلی ادامه یابد، با بحران سالمندی و کاهش نیروی کار مواجه خواهیم شد؛ اما با آگاهی و اقدام جوانان، می‌توان آینده‌ای پرنشاط ساخت. امید هست، اگر مسئولیت‌پذیر باشیم. با آگاهی، ازدواج به‌موقع، و فرزندآوری مسئولانه، می‌توان آینده‌ای پرنشاط ساخت. امید هست، اگر اقدام کنیم.
بهرامی با بیان تجربیات شخصی خود گفت: به طور کلی وظیفه اصلی هر مسلمانی اطاعت از فرامین الهی و معصومین(ع)، است؛ بنابراین بنده هم به عنوان یک طلبه وظیفه دارم دستورات خداوند، پیامبر و اهل بیت ایشان را اطاعت کرده و در مسیر ترویج آنها تلاش کنم. اما به طور خاص در مورد مسئله جمعیت، می‌توانم بگویم که تبیین سبک زندگی اسلامی در جامعه، احساس مسئولیت نسبت به آینده کشور، دغدغه فرهنگی و علاقه به پیوند دادن مفاهیم دینی با مسائل اجتماعی روز، انگیزه ورود بنده به این حوزه بوده است.
وی در پایان در پاسخ به این پرسش که اگر بخواهید با یک جمله پیامبرگونه، جوانان امروز را به ازدواج و فرزندآوری دعوت کنید، چه می‌گویید، بیان کرد: ای جوانان! به فرامین الهی عمل کنید که موجب سعادت شما در دنیا و آخرت خواهد شد. بدانید که پیاده کردن سبک و روش زندگی اسلامی، ما را از همه مشکلات نجات خواهد داد و باور کنید ازدواج آغاز هم‌سفری در مسیر رشد است و فرزندآوری شکوفایی عشق در قالب آینده‌ای روشن؛ جوانی یعنی ساختن فردا با دستان امروز. پس‌ای جوانان! ازدواج کنید که ازدواج حافظ دین، آرامش دل و آغاز برکت است و فرزندان‌تان چراغ راه امت خواهند بود.
گفتوگو از هانیه محمدنژاد
انتهای پیام