مرحوم غلوش از جمله قاریانی است که ضمن بهره‌گیری از سنت استادان بزرگ، توانست امضای صوتی خاص خود را پدید آورد، امضایی که نه تنها در مصر بلکه در کشورهای اسلامی، از جمله ایران، مخاطبان فراوانی یافت.
در این گزارش، تلاش می‌شود شیوه قرائت استاد غلوش از منظر موسیقی عربی قرآنی، انتخاب مقام‌ها، فنون آوازی و تکنیک‌های اجرایی مورد بررسی قرار گیرد تا تصویری روشن از نظام صوتی و فکری او در تلاوت ارائه شود.
استاد راغب مصطفی غلوش در سال 1938م در یکی از شهرهای مذهبی مصر زاده شد و از نوجوانی به حفظ و تلاوت قرآن پرداخت. استعداد او در همان سال‌های آغازین مورد توجه اساتید صوت و لحن قرار گرفت. وی پس از طی مراحل تجوید و تفسیر، به محافل قرآنی راه یافت و در رادیو قرآن مصر به عنوان یکی از قاریان رسمی تلاوت داشت.
غلوش به‌لحاظ هنری، دنباله‌رو مکتب صوتی قاریان بزرگی چون مصطفی اسماعیل و عبدالباسط محمد عبدالصمد بود، اما برخلاف تقلید صرف، سعی داشت از ترکیب ویژگی‌های این دو مکتب، بیانی شخصی خلق کند. در واقع، او تلاوت را تنها بازخوانی آیات نمی‌دانست، بلکه آن را بیان هنری معنا می‌دید، به همین دلیل، در هر تلاوت، عنصر احساس و درک مفهومی، نقش پررنگی داشت.
غلوش بارها به کشورمان سفر داشت و در محافل انس با قرآن و به عنوان قاری افتخاری مسابقات بین‌المللی قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران تلاوت کرد. ارتباط عمیق او با شنوندگان فارسی‌زبان از همین‌جا آغاز شد و هنوز هم در محافل قرآنی، تلاوت‌های او به عنوان نمونه‌ای از «زیبایی همراه با وقار» شناخته می‌شود.
در موسیقی عربی قرآنی، «مقام» به چارچوب ملودیک و احساسی اطلاق می‌شود که قاری برای بیان معنا از آن بهره می‌گیرد. انتخاب درست مقام و نحوه تغییر آن‌ها (مدولاسیون یا مدگردی)، از مهم‌ترین عناصر زیباشناسی در قرائت است. استاد غلوش با شناخت دقیق از این نظام صوتی، مجموعه‌ای از مقام‌ها را با مهارت در تلاوت خود به کار می‌گیرد.
در بیشتر تلاوت‌های استاد، آغاز کار با مقام بیات است. این مقام، حالتی آرام، فروتنانه و متناسب با فضای خشوع دارد. غلوش در اجرای بیات از صوتی گرم، نرم و میانه استفاده می‌کند و به‌تدریج با بالا بردن پرده‌ها، شنونده را وارد فضای تلاوت می‌سازد. بیات در صدای او نه صرفاً مقام آغازین، بلکه بستری برای بیان معنایی است، به‌ویژه در آیات رحمت و بشارت.
یکی از مقام‌های مورد علاقه غلوش، مقام رست است. این مقام در ساختار خود وقار، ثبات و عظمت دارد و غالباً برای آیات محکم یا بیان قدرت الهی به کار می‌رود. غلوش پس از آغاز در بیات، معمولاً به شکلی نرم و تدریجی وارد رست می‌شود. در این انتقال، تغییر پرده‌ها به‌قدری طبیعی انجام می‌گیرد که شنونده متوجه مرز میان دو مقام نمی‌شود و قاریان حرفه‌ای می‌دانند که این تغییر مد به شیوه غلوش چقدر دشوار است. این شیوه، نشانه تسلط او بر منطق فواصل و ترکیب‌های صوتی است.
در بخش‌هایی از تلاوت که مضمون آیه به حزن، تضرع یا اندوه اشاره دارد، استاد از مقام صبا استفاده می‌کند. صبا به دلیل فواصل خاص خود، حالتی اندوهناک و عاطفی دارد. غلوش معمولاً از صبا در پایان فرازهای مناجاتی یا هنگام ذکر عذاب الهی بهره می‌گیرد و سپس با چرخش به بیات یا رست، تلاوت را به حالت اصلی بازمی‌گرداند.
مقام شوری از شاخه‌های نزدیک به بیات است که می‌توان آن را ترکیبی از حجاز در حرکت‌های بالارونده و بیات در حرکت‌های پایین‌رونده عنوان کرد. این مقام حالتی عرفانی و متفکرانه دارد. در برخی تلاوت‌های غلوش به‌ویژه در سوره‌های مکی می‌توان ورود کوتاه او به شوری را شنید. این مقام برای آیات تأمل‌برانگیز و خطاب‌های مستقیم به انسان بسیار مناسب است و غلوش با ظرافت از آن بهره می‌گیرد تا مخاطب را به درنگ و اندیشه وادارد.
ویژگی برجسته غلوش در استفاده از مقام‌ها، «مدولاسیون یا مدگردی نرم» است. او از جهش‌ها و پرش‌های ناگهانی پرهیز دارد و با تنظیم دقیق فواصل، شنونده را بدون شوک از مقامی به مقام دیگر منتقل می‌کند. چنین مهارتی نیازمند شناخت تئوریک از موسیقی عربی و درک شنیداری بالا است. این ویژگی در سبک مصطفی اسماعیل نیز دیده می‌شود، لیکن غلوش با صدایی لطیف‌تر و کنترل‌شده‌تر آن را اجرا می‌کند.
استاد غلوش تنها به انتخاب درست مقام بسنده نمی‌کند، بلکه در سطح فنی، مجموعه‌ای از روش‌ها و ظرایف را در خدمت معنا به کار می‌گیرد. در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های صوتی و فنی او بررسی می‌شود.
یکی از بارزترین جنبه‌های فنی در تلاوت غلوش، دقت مثال‌زدنی او در ادای حروف است. هر حرف با مخرج خاص خود و با رعایت کامل صفات، ادا می‌شود. شنونده به‌وضوح احساس می‌کند که قاری به هیچ کلمه‌ای بی‌توجهی نمی‌کند. این دقت باعث می‌شود که زیبایی صوتی در خدمت معنا قرار گیرد و تلاوت حالتی روحانی و متوازن بیابد.
تحریر در تلاوت، همان تزیین و لرزش کنترل‌شده یا ویبراتوهای صوت است که به نغمه جان می‌دهد. استاد غلوش از تحریرها نه برای نمایش مهارت، بلکه برای تأکید بر مفهوم استفاده می‌کند اما این مهم را آنچنان با مقوله زیلایی‌شناختی تلاوت پیوند می‌زند که شنونده هر دو پیام را به زیبایی دریافت می‌کند. تحریرهای او معمولاً کوتاه، دقیق و متناسب با وزن آیه‌اند. در نغمه‌های بیات و رست، تحریرها با سرعت متوسط اجرا می‌شود، در حالی که در مقام صبا یا شوری، لرزش‌ها آهسته‌تر و عاطفی‌تر هستند.
صدای غلوش دارای دامنه نسبتاً وسیعی است؛ از بم‌های نرم و پرطنین تا اوج‌های شفاف و قوی. او به‌ندرت از صدای شدید استفاده می‌کند و ترجیح می‌دهد در محدوده‌ای کنترل‌شده حرکت کند. این کنترل به او اجازه می‌دهد تا انتقال‌های دقیق بین مقام‌ها را بدون فشار صوتی انجام دهد. قدرت تنفس او نیز قابل توجه است؛ زیرا جمله‌های بلند قرآنی را با یک نفس اجرا می‌کند، بی‌آن‌که از کیفیت صدا کاسته شود.
در تلاوت غلوش، سکوت‌ها نقش مهمی دارند. او به‌خوبی می‌داند که سکوت کوتاه میان دو آیه می‌تواند اثرگذارتر از ادامه صوتی بی‌وقفه باشد. این مهارت در تنظیم «وقف و ابتدا» نشانه شناخت معنایی عمیق او از متن قرآن است. او نه تنها در جایگاه‌های نحوی، بلکه در نقاط تأثیرگذاری معنوی نیز مکث می‌کند تا پیام آیه در ذهن شنونده رسوخ کند.
از شاخص‌ترین ویژگی‌های تلاوت غلوش، پیوند دقیق میان محتوا و ملودی است. در آیات رحمت، لحنش نرم و دلنشین می‌شود؛ در آیات انذار، صدا حالت استوار و قاطع می‌یابد؛ و در بخش‌های توحیدی، مقام رست را با صلابت خاصی می‌خواند. او از لحن صرفاً زیبا برای تأثیر عاطفی استفاده نمی‌کند، بلکه هر نغمه را متناسب با مضمون آیه می‌چیند. این هماهنگی است که تلاوتش را از صرف موسیقی به سطح «بیان الهی» ارتقا می‌دهد.
غلوش از تغییرات شدت صدا (دینامیک) برای تأکید معنایی استفاده می‌کند. به‌طور مثال، در هنگام ذکر صفات خداوند، صدایش را آرام‌تر می‌کند تا حس خشوع منتقل شود، و در آیات مربوط به قدرت الهی، صدا را به تدریج بالا می‌برد تا عظمت موضوع را القا کند. این کنترل دقیق دینامیک یکی از علائم بلوغ هنری اوست.
برای درک بهتر نظام تلاوت غلوش، می‌توان ساختار کلی قرائت‌های او را به چند مرحله تقسیم کرد:
تلاوت با آرامشی در بیات آغاز می‌شود. آیات ابتدایی معمولاً در محدوده صوتی پایین اجرا می‌شوند تا گوش شنونده به لحن آشنا شود. در این بخش، کلمات با وضوح کامل ادا می‌شوند و تحریرها کم‌تعدادند.
در ادامه، با افزایش تنش معنایی یا ورود به آیات کلیدی، قاری به‌تدریج وارد مقام رست می‌شود. در این نقطه، اوج‌های صوتی پدید می‌آیند و قدرت حنجره آشکار می‌شود. این بخش معمولاً مرکز ثقل تلاوت است.
پس از اوج، برای حفظ تنوع شنیداری، غلوش از مقام‌های فرعی مانند شوری یا صبا بهره می‌گیرد. این بخش‌ها فضایی عاطفی‌تر می‌سازند و ذهن شنونده را از یکنواختی دور می‌کنند.
در پایان، او مجدداً به بیات بازمی‌گردد تا تلاوت با همان آرامش آغازین به پایان برسد. جالب اینکه نوع خوانش بیات در برگشت با اینکه از همان بیات نخستین تبعیت می‌کند، اما با این متفاوت است و به این شکل، در تلاوت و بخش فرود، تنوع ایجاد می‌کند. این بازگشت همانند یک دایره موسیقایی کامل است که آغاز و انجام را در هماهنگی نگه می‌دارد.
در نتیجه تلاوت استاد راغب مصطفی غلوش، الگویی است از پیوند هنر و معنویت. او با شناخت عمیق از مقامات عربی و تسلط کامل بر فنون تجویدی، تلاوتی پدید آورده که هم گوش‌نواز است و هم معناگرا. صدای او با گرمی و لطافت خاصی همراه است و در عین زیبایی، از اغراق و تصنع به دور می‌ماند.
در میان مقامات، بیات و رست بیشترین حضور را در آثار او دارند، و استفاده هوشمندانه از صبا و شور جلوه‌ای از احساس و تفکر را به قرائت او می‌افزاید. غلوش نه تنها از منظر هنری، بلکه از حیث تربیتی نیز الگوی مناسبی برای قاریان جوان است، زیرا نشان می‌دهد که زیبایی صوتی زمانی ارزشمند است که در خدمت فهم و خشوع باشد.
تلاوت او را می‌توان نوعی «بیان عاشقانه معنا» دانست، بیانی که در آن، صوت و آیه در هم می‌تنند تا حقیقت قرآن در گوش و دل شنونده طنین‌انداز شود.
علیرضا سپهوند؛ آهنگساز
انتهای پیام