در دهه‌های اخیر، توجه به زیست شبانه به ویژه در شهرهای بزرگ به دلیل تغییرات اجتماعی و اقتصادی و نیز روند رو به رشد گردشگری شبانه افزایش یافته است. مطالعات نشان داده‌اند که زیست شبانه می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر کیفیت زندگی شهری، امنیت اجتماعی و حتی اقتصاد محلی داشته باشد. از سوی دیگر، پایداری و طراحی فضاهای شبانه نیز در راستای مدیریت صحیح منابع شهری و کاهش مشکلات ناشی از فعالیت‌های شبانه اهمیت دارد. با این حال، مخالفان این پدیده بر این باورند که زیست شبانه ممکن است با مشکلاتی همچون آلودگی صوتی، افزایش جرم و جنایت، اختلال در آرامش شبانه‌روزی و حتی فشار بر منابع شهری مانند حمل‌ونقل عمومی روبرو باشد. به‌ویژه در شهرهای بزرگ و شلوغ، این موضوع می‌تواند به چالش‌هایی جدی در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی منجر شود.
ایکنا در راستای بررسی ابعاد مختلف زیست شبانه و تأثیر آن در حوزه توسعه و پیشرفت شهری به گفتوگو با علی خاکساری رفسنجانی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی پرداخته است. وی نویسنده کتاب‌های متعددی در حوزه شهری همچون «فضای شهری، حیات اجتماعی»، «حمل و نقل شهری: با تأکید بر جنبه‌های اجتماعی »، «فرهنگ برنامه‌ریزی و مدیریت شهری و منطقه‌ای» و .... است. در ادامه مشروح این گفتوگو را با هم می‌خوانیم.
وقتی از «زیست شبانه» سخن می‌گوییم، منظور مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و فرایندهایی است که امکان بهره‌مندی شهروندان از فضاها و امکانات شهری را در ساعات شبانه فراهم می‌کند. این مفهوم فراتر از صرفاً حضور در شهر در ساعات بعد از تاریکی است و شامل طیف گسترده‌ای از تعاملات اجتماعی، فعالیت‌های فرهنگی، تفریحی و اقتصادی می‌شود که به شهروندان اجازه می‌دهد زندگی شهری خود را در طول شب نیز ادامه دهند. زیست شبانه در واقع بستری است که از طریق آن افراد می‌توانند از فرصت‌های اجتماعی، تفریحی و فرهنگی استفاده کنند، با یکدیگر ارتباط برقرار و از محیط شهری تجربه‌های متنوع و متفاوتی کسب کنند.
فعالیت‌های مرتبط با زیست شبانه شامل حضور در رستوران‌ها، کافه‌ها، فضاهای فرهنگی و هنری، مراکز تفریحی و سایر مکان‌های عمومی است که طراحی و عملکرد آن‌ها به گونه‌ای است که پذیرای شهروندان در ساعات شبانه باشند. این فعالیت‌ها علاوه بر فراهم کردن سرگرمی و اوقات فراغت، نقش مهمی در ایجاد سرزندگی شهری و افزایش پویایی اجتماعی دارد. شهرهایی که زیست شبانه فعال و متنوعی دارند، معمولاً محیطی دلپذیرتر، زنده‌تر و امن‌تر را برای شهروندان فراهم می‌کنند و کیفیت زندگی در آن‌ها در سطح بالاتری قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، زیست شبانه نه تنها فرصتی برای توسعه روابط اجتماعی و افزایش تعاملات فرهنگی فراهم می‌کند، بلکه می‌تواند تأثیرات اقتصادی قابل توجهی نیز داشته باشد. فعالیت‌های شبانه با ایجاد اشتغال، جذب گردشگران و افزایش درآمدهای شهری، نقش مهمی در توسعه پایدار شهرها ایفا می‌کنند. بنابراین، توجه به زیست شبانه و طراحی سیاست‌ها و زیرساخت‌های مناسب برای آن از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی، افزایش ایمنی و بهبود تجربه عمومی شهروندان در محیط شهری منجر شود.
زیست شبانه به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های حیاتی زندگی شهری می‌تواند تأثیر عمیق و چندوجهی بر زنده‌تر شدن و پویایی فضای فرهنگی، هنری و تفریحی شهر داشته باشد. این مفهوم فراتر از صرفاً حضور مردم در ساعات بعد از تاریکی است و شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، برنامه‌ها و تعاملات اجتماعی است که امکان بهره‌مندی شهروندان از فضاهای شهری را در طول شب فراهم می‌کند. هنگامی که زیرساخت‌ها و فضاهای مناسب برای فعالیت‌های شبانه ایجاد شوند، گروه‌های مختلف جامعه از خانواده‌ها و جوانان گرفته تا سالمندان و گردشگران می‌توانند در محیطی امن و دلپذیر حضور یابند و ضمن بهره‌مندی از امکانات تفریحی و فرهنگی، تعاملات اجتماعی گسترده‌ای برقرار کنند. این حضور فعال در فضاهای شهری باعث تقویت حس تعلق، هویت جمعی و همبستگی اجتماعی می‌شود و تجربه‌ای پویا و پرانرژی از زندگی شهری را برای شهروندان فراهم می‌کند.
فعالیت‌های فرهنگی و هنری مرتبط با زیست شبانه شامل طیف وسیعی از برنامه‌ها هستند، از جمله جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها، اجراهای موسیقی زنده، تئاتر، برنامه‌های هنری خیابانی، سینماهای شبانه و سایر رویدادهای فرهنگی. این فعالیت‌ها با ایجاد فرصت‌های متنوع برای تجربه هنر و فرهنگ، محیط شهری را جذاب و سرزنده می‌کنند و به شهروندان امکان می‌دهند که در ساعات شب نیز به رشد فردی، یادگیری و توسعه مهارت‌های اجتماعی خود بپردازند. به‌علاوه، جریان مستمر فعالیت‌های شبانه موجب ایجاد حس پویایی و زندگی در شهر می‌شود و شهر را از حالت سکون و رکود در ساعات تاریکی خارج می‌کند. از منظر روانی و اجتماعی زیست شبانه نقش مؤثری در بهبود سلامت روان و کیفیت زندگی شهروندان دارد. حضور در فضاهای تفریحی و فرهنگی، شرکت در برنامه‌های اجتماعی و تجربه هنر، می‌تواند استرس و اضطراب روزمره را کاهش دهد و حس شادی، آرامش و رضایت را در افراد تقویت کند.
زیست شبانه با ایجاد سرزندگی و نشاط در فضاهای شهری، توسعه فرهنگی و هنری، ارتقای سلامت روان و افزایش امنیت به‌عنوان یک ابزار جامع و چندبعدی برای بهبود کیفیت زندگی در شهرها عمل می‌کند
تعاملات اجتماعی فعال در این فضاها علاوه بر ارتقای پیوندهای میان فردی، حس تعلق و همبستگی اجتماعی را افزایش می‌دهد و به ایجاد یک جامعه شهری با روحیه جمعی قوی کمک می‌کند. این اثرات روانی و اجتماعی زیست شبانه نقش مهمی در ارتقای رفاه عمومی و تجربه شادتر و فعال‌تر زندگی شهری ایفا می‌کنند. از دیدگاه اقتصادی و توسعه شهری، زیست شبانه نیز دارای اهمیت بالایی است. افزایش فعالیت‌های شبانه موجب رونق کسب‌وکارهای مرتبط با فرهنگ، هنر و سرگرمی می‌شود، گردشگران بیشتری را جذب می‌کند و فرصت‌های اشتغال و درآمدزایی را افزایش می‌دهد. همچنین، ایجاد فضاهای متنوع و جذاب برای حضور مردم در طول شب می‌تواند امنیت شهری را بهبود بخشد، زیرا حضور فعال شهروندان در محیط‌های عمومی شبانه باعث کاهش فضاهای متروک و افزایش نظارت اجتماعی طبیعی می‌شود که این امر به کاهش جرم و ناهنجاری‌های شهری کمک می‌کند.
به طور کلی، زیست شبانه با ایجاد سرزندگی و نشاط در فضاهای شهری، توسعه فرهنگی و هنری، ارتقای سلامت روان و افزایش امنیت به‌عنوان یک ابزار جامع و چندبعدی برای بهبود کیفیت زندگی در شهرها عمل می‌کند. برنامه‌ریزی هدفمند، طراحی زیرساخت‌های مناسب و ترویج فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی در ساعات شبانه می‌تواند شهری پویا، انسانی، شاد و جذاب خلق کند، شهری که در آن مردم قادرند تجربه‌ای کامل، متنوع و با کیفیت از زندگی شهری خود داشته باشند، تعاملات اجتماعی گسترده برقرار کنند و در فضایی سرزنده، فعال و امن به فعالیت‌های فرهنگی و هنری بپردازند.
زیست شبانه به‌طور کامل با سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی سازگار است و ماهیت آن هیچ‌گونه تضاد بنیادینی با اصول، ارزش‌ها و آموزه‌های دینی ندارد. با وجود برخی دیدگاه‌ها که گاهی بیان می‌کنند فعالیت‌های شبانه ممکن است با باورها و اصول مذهبی مردم در تضاد باشد، شواهد و تجربه‌های فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهند که این نگرانی‌ها اغلب ناشی از برداشت‌های محدود و عدم آشنایی با ماهیت زیست شبانه است. در عمل، فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی شبانه در ایران به کرات مشاهده شده است، نمونه‌های برجسته آن شامل مراسم مذهبی شبانه همچون عزاداری‌های عاشورا و تاسوعا، آیین‌های اربعین و شب‌های احیاء هستند که طی آن مردم در مساجد، خیابان‌ها و فضاهای عمومی حضور یافته و با رعایت موازین دینی، مشارکت فعال خود را در مناسک مذهبی نشان می‌دهند. این نمونه‌ها به‌وضوح اثبات می‌کنند که زیست شبانه می‌تواند در چارچوب فرهنگ و دین جامعه قرار گیرد و نه تنها با ارزش‌های دینی در تضاد نیست، بلکه در خدمت تقویت هویت دینی و اجتماعی شهروندان نیز قرار می‌گیرد.
از منظر فرهنگی و اجتماعی زیست شبانه بستری برای افزایش کیفیت زندگی شهری، توسعه تعاملات اجتماعی و ارتقای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی فراهم می‌کند. هنگامی که فضاهای ایمن، متنوع و مناسب برای حضور شهروندان در شب ایجاد شود، خانواده‌ها، جوانان و سایر گروه‌های اجتماعی می‌توانند بدون محدودیت زمانی از امکانات شهری بهره‌مند شوند، در فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی مشارکت کنند و ارتباطات اجتماعی خود را گسترش دهند. این حضور فعال در شهر موجب تقویت همبستگی اجتماعی، افزایش حس تعلق به محیط شهری و ترویج ارزش‌های جمعی می‌شود و شهر را از حالت سکون و انزوا در ساعات شب خارج می‌کند. زیست شبانه علاوه بر مزایای فرهنگی و اجتماعی، نقش مهمی در سلامت روان و رفاه شهروندان ایفا می‌کند. شرکت در فعالیت‌های تفریحی، فرهنگی و مذهبی شبانه موجب کاهش استرس، اضطراب و فشارهای روانی روزمره شده و احساس شادی، آرامش و رضایت را در افراد تقویت می‌کند.
زیست شبانه نه تنها با اصول و ارزش‌های اسلامی و فرهنگی جامعه ایرانی هم‌خوانی دارد، بلکه با طراحی و مدیریت مناسب می‌تواند در خدمت ارتقای کیفیت زندگی، تقویت مشارکت اجتماعی، توسعه فرهنگی و هنری و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های شهری قرار گیرد
به این ترتیب، زیست شبانه نه تنها به تجربه زندگی فعال و سرزنده کمک می‌کند، بلکه به ارتقای سلامت روان جمعی و تقویت مشارکت اجتماعی نیز منجر می‌شود. از منظر مدیریتی و شهری، هم‌سویی زیست شبانه با سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی مستلزم برنامه‌ریزی هوشمندانه و سیاست‌گذاری هدفمند است. مدیریت صحیح فضاهای شهری شبانه باید به گونه‌ای باشد که ضمن حفظ آزادی عمل شهروندان، چارچوب‌های فرهنگی و دینی رعایت شود و زمینه حضور در فعالیت‌های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی فراهم شود. استفاده بهینه از زیرساخت‌های شهری که در ساعات شب معمولا بلااستفاده باقی می‌مانند، می‌تواند موجب افزایش سرزندگی شهری، ارتقای کیفیت تجربه زندگی در شهر، افزایش امنیت و کاهش فضاهای خالی و متروک شود. این امر همچنین، به رونق اقتصادی کسب‌وکارهای مرتبط با فرهنگ، هنر و سرگرمی کمک می‌کند و فرصت‌های اشتغال و درآمدزایی را توسعه می‌دهد.
به‌طور کلی، زیست شبانه نه تنها با اصول و ارزش‌های اسلامی و فرهنگی جامعه ایرانی هم‌خوانی دارد، بلکه با طراحی و مدیریت مناسب می‌تواند در خدمت ارتقای کیفیت زندگی، تقویت مشارکت اجتماعی، توسعه فرهنگی و هنری و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های شهری قرار گیرد. به این ترتیب، می‌توان شهری پویا، فعال، سرزنده و متناسب با فرهنگ و دین ایجاد کرد، شهری که در آن شهروندان بتوانند تجربه‌ای کامل، متنوع و با کیفیت از زندگی شهری داشته باشند، همزمان در فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی مشارکت کنند و حس تعلق و هویت جمعی خود را تقویت کنند. در نهایت، زیست شبانه می‌تواند به عنوان یک ابزار جامع و چندبعدی برای هم‌افزایی بین کیفیت زندگی شهری، مشارکت اجتماعی و ارزش‌های دینی عمل کند، به گونه‌ای که توسعه فضای شهری شبانه هم به نفع مردم و هم در راستای ارتقای فرهنگ و باورهای اسلامی جامعه باشد.
بدون تردید زیست شبانه یکی از ظرفیت‌های مهم و راهبردی در حوزه توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرها به شمار می‌آید که می‌تواند نقش بسزایی در ایجاد اشتغال و کاهش نرخ بیکاری ایفا کند. هنگامی که شهر در ساعات شب نیز فعال باشد و فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در آن تداوم یابد، فرصت‌های تازه‌ای برای ارائه خدمات و فعالیت‌های اقتصادی به وجود می‌آید. در چنین شرایطی، فضاهای شهری که در ساعات شب معمولا بلااستفاده باقی می‌مانند، به محیط‌هایی پویا و زنده تبدیل می‌شوند که در آن کسب‌وکارهای مختلف امکان فعالیت پیدا می‌کنند. این امر به طور طبیعی منجر به افزایش نیاز به نیروی انسانی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید می‌شود. در واقع، هنگامی که سیاست‌گذاران شهری زمینه گسترش زیست شبانه را فراهم می‌کنند، عملا در حال گشودن بخشی از چرخه اقتصادی هستند که پیش از این راکد یا محدود به ساعات روز بود. در این فضاها، رستوران‌ها، کافی‌شاپ‌ها، قهوه‌خانه‌ها، مراکز فرهنگی و هنری، فروشگاه‌ها و سایر واحدهای خدماتی و تفریحی می‌توانند فعالیت خود را گسترش دهند و با ارائه خدمات متنوع در ساعات شبانه، تقاضای بیشتری برای نیروی کار ایجاد کنند. برای مثال، در یک رستوران شبانه ممکن است بین ۱۰ تا ۲۰ نفر به صورت مستقیم مشغول به کار باشند و در کنار آن چندین نفر نیز در زنجیره تأمین مواد اولیه، حمل‌ونقل و خدمات پشتیبانی درگیر شوند. این فرایند به معنای شکل‌گیری یک شبکه اقتصادی فعال است که در آن ده‌ها و حتی صدها شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد می‌شود.
از سوی دیگر، زیست شبانه تنها به مشاغل خدماتی محدود نمی‌شود، بلکه بستر مناسبی برای رشد مشاغل فرهنگی و هنری نیز فراهم می‌کند. برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه‌های هنری، اجراهای موسیقی زنده، برنامه‌های نمایشی و سایر رویدادهای فرهنگی در ساعات شبانه مستلزم حضور هنرمندان، مجریان، نیروهای فنی، خدماتی و امنیتی است. بدین‌ترتیب، زیست شبانه نه‌تنها موجب اشتغال‌زایی در حوزه خدمات شهری می‌شود، بلکه فرصتی برای شکوفایی استعدادهای هنری و فرهنگی نیز فراهم می‌کند. این تنوع شغلی باعث پویایی اقتصادی و افزایش انگیزه در میان جوانان و کارآفرینان می‌شود تا به‌جای مهاجرت یا بیکاری به فعالیت در عرصه‌های نوین فرهنگی و خدماتی روی آورند. در بعد کلان اقتصادی، توسعه زیست شبانه می‌تواند به ایجاد «اقتصاد شبانه» منجر شود، مفهومی که امروزه در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان نظیر لندن، نیویورک و سئول به‌عنوان یکی از ارکان رشد پایدار شهری شناخته می‌شود. اقتصاد شبانه با فعال کردن بخشی از ظرفیت‌های خاموش شهر در ساعات شب، موجب گردش مستمر سرمایه، افزایش درآمدهای شهری، کاهش فشار بیکاری بر دولت و رشد اشتغال محلی می‌شود.
زیست شبانه از دو منظر اقتصادی و اجتماعی بر اشتغال‌زایی تأثیر می‌گذارد. از یک سو، موجب ایجاد مشاغل مستقیم در حوزه خدمات، گردشگری، فرهنگی و هنری می‌شود و از سوی دیگر با افزایش پویایی اقتصادی و اجتماعی، بستر رشد کسب‌وکارهای جدید و جذب سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند
در واقع، وقتی چرخه فعالیت اقتصادی از روز به شب گسترش می‌یابد، فرصت‌های بیشتری برای توزیع عادلانه‌تر اشتغال، افزایش درآمد اقشار کم‌درآمد و رشد بخش خصوصی ایجاد می‌شود. همچنین، از منظر برنامه‌ریزی شهری، فعال شدن فضاهای عمومی در شب باعث افزایش امنیت، کاهش فضاهای متروک و ارتقای حس تعلق اجتماعی می‌شود. این مسئله به‌صورت غیرمستقیم نیز بر اشتغال تأثیر دارد، زیرا امنیت و سرزندگی شهری خود از عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید در حوزه‌های خدماتی، فرهنگی و گردشگری است. حضور فعال شهروندان در فضاهای شبانه، شهر را به بستری زنده و پویا تبدیل می‌کند که نه‌تنها گردش مالی را افزایش می‌دهد بلکه به توسعه مهارت‌های شغلی، ارتقای تعاملات اقتصادی و شکل‌گیری مشاغل نوین در حوزه‌های دیجیتال، صنایع خلاق و گردشگری نیز می‌انجامد.
بنابراین، زیست شبانه از دو منظر اقتصادی و اجتماعی بر اشتغال‌زایی تأثیر می‌گذارد. از یک سو، موجب ایجاد مشاغل مستقیم در حوزه خدمات، گردشگری، فرهنگی و هنری می‌شود و از سوی دیگر با افزایش پویایی اقتصادی و اجتماعی، بستر رشد کسب‌وکارهای جدید و جذب سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند. در نهایت می‌توان گفت زیست شبانه نه‌تنها به رفع بیکاری و افزایش اشتغال کمک می‌کند، بلکه با ایجاد چرخه‌ای پایدار از فعالیت اقتصادی، به توسعه شهری، رونق اقتصادی و افزایش کیفیت زندگی شهروندان نیز منجر می‌شود.
نقش مدیریت شهری در شکل‌گیری، توسعه و سامان‌دهی زیست شبانه را می‌توان یکی از ارکان اصلی موفقیت این پدیده در هر شهر دانست. زیست شبانه اگرچه به‌صورت طبیعی از نیازهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهروندان نشئت می‌گیرد، اما بدون حضور و هدایت آگاهانه مدیریت شهری نمی‌تواند به شکلی منسجم، ایمن و پایدار تداوم یابد. نخستین و شاید مهمترین گام در این مسیر، پذیرش زیست شبانه به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی و یک نیاز مشروع در زندگی شهری است. تا زمانی که مدیران شهری و سیاست‌گذاران، زیست شبانه را امری فرعی یا ناسازگار با فرهنگ جامعه تلقی کنند، امکان شکل‌گیری سیاست‌های مؤثر و علمی برای سامان‌دهی آن وجود نخواهد داشت. مدیریت شهری باید با رویکردی باز، علمی و مبتنی بر شواهد بپذیرد که زیست شبانه نه تنها تهدیدی برای نظم اجتماعی نیست، بلکه فرصتی برای افزایش کیفیت زندگی، نشاط جمعی و پویایی اقتصادی شهر به شمار می‌آید.
از مهمترین وظایف مدیریت شهری در این زمینه، تضمین امنیت و آسایش شهروندان در فضاهای شبانه است. به‌طور طبیعی، فعالیت‌های شبانه به دلیل کاهش تردد عمومی و تغییر شرایط محیطی بیش از روز نیازمند برنامه‌ریزی امنیتی هستند. مدیریت شهری باید با همکاری دستگاه‌های انتظامی، اورژانس، آتش‌نشانی و سایر نهادهای مرتبط طرح‌های جامع امنیت شهری شبانه را تدوین کند. این طرح‌ها می‌توانند شامل افزایش گشت‌های امنیتی در فضاهای عمومی، نصب سامانه‌های نظارتی هوشمند، نورپردازی هدفمند معابر و پارک‌ها و آموزش نیروهای خدمات شهری برای فعالیت در ساعات شب باشند. امنیت زیست شبانه نه تنها شامل حفاظت فیزیکی است، بلکه ابعاد روانی نیز دارد و شهروندان باید احساس آرامش، اطمینان و تعلق خاطر به فضاهای شهری داشته باشند تا با اعتماد و رضایت در آن حضور یابند. در کنار تأمین امنیت، توسعه زیرساخت‌های خدماتی و حمل‌ونقل شبانه یکی دیگر از محورهای اصلی مدیریت شهری است. بسیاری از شهروندان از جمله جوانان و خانواده‌هایی که از وسایل نقلیه شخصی برخوردار نیستند، برای حضور در فضاهای شبانه به سامانه‌های حمل‌ونقل عمومی نیاز دارند. راه‌اندازی خطوط ویژه اتوبوس‌های شبانه، تاکسی‌های شب‌کار، متروهای شبانه یا سرویس‌های اشتراکی هوشمند می‌تواند دسترسی ایمن، ارزان و منظم شهروندان را فراهم کند. این اقدامات نه تنها مشارکت اجتماعی را افزایش می‌دهد، بلکه باعث کاهش ترافیک، صرفه‌جویی در انرژی و کاهش آلودگی نیز می‌شود.
از منظر کالبدی، مدیریت شهری باید محیط‌های مناسب برای زیست شبانه را طراحی، تجهیز و سامان‌دهی کند. این فضاها شامل خیابان‌ها، میادین، بوستان‌ها، مجموعه‌های فرهنگی و محورهای گردشگری هستند که باید با استانداردهای روشنایی، مبلمان شهری، نظافت، امنیت و زیبایی‌شناسی شبانه تطبیق داشته باشند. نورپردازی شهری نقش کلیدی در ارتقای حس امنیت، زیبایی بصری و جذب شهروندان به فضاهای شبانه دارد. همچنین، مدیریت شهری باید امکان دسترسی برای تمامی اقشار جامعه از جمله سالمندان، کودکان و افراد دارای معلولیت را فراهم کند تا زیست شبانه به تجربه‌ای فراگیر و عادلانه تبدیل شود. در بعد فرهنگی و اجتماعی، مدیریت شهری مسئول است که زیست شبانه را از حالت صرفاً اقتصادی خارج کرده و به بستری فرهنگی و اجتماعی بدل کند. برگزاری جشنواره‌های شبانه، کنسرت‌ها، بازارچه‌های صنایع‌دستی، نمایشگاه‌های هنری، اجرای تئاتر خیابانی و فعالیت‌های ورزشی شبانه می‌تواند موجب افزایش تعاملات اجتماعی و ارتقای فرهنگ عمومی شود. مدیریت شهری باید با نهادهای فرهنگی، هنری و مردمی همکاری کند تا زیست شبانه هویت بومی و ملی خود را حفظ کرده و به‌جای تقلید از الگوهای بیگانه، در چارچوب ارزش‌های فرهنگی جامعه شکل گیرد.
زیست شبانه می‌تواند از یک پدیده فرهنگی به یک ابزار اقتصادی مؤثر در کاهش بیکاری، رونق کسب‌وکارهای محلی و تقویت اقتصاد شهری تبدیل شود. در بعد مدیریتی و نهادی، ایجاد واحد یا کمیسیون ویژه مدیریت زیست شبانه در ساختار شهرداری‌ها می‌تواند راهکاری کارآمد باشد
این امر باعث می‌شود شهروندان زیست شبانه را نه تنها فرصتی برای تفریح، بلکه فضایی برای مشارکت فرهنگی و اجتماعی بدانند. در حوزه اقتصادی نیز، مدیریت شهری می‌تواند زیست شبانه را به یکی از موتورهای درآمدزایی و اشتغال شهری تبدیل کند. با گسترش فعالیت‌های خدماتی و تجاری در شب، فرصت‌های شغلی متعددی در حوزه رستوران‌داری، گردشگری، حمل‌ونقل، صنایع خلاق، موسیقی و هنرهای خیابانی ایجاد می‌شود. مدیریت شهری می‌تواند از طریق سیاست‌های مالی و برنامه‌ریزی کاربری زمین، فضاهای مناسبی برای این فعالیت‌ها فراهم کند و از درآمد حاصل از مالیات‌ها و عوارض شهری برای توسعه پایدار فضاهای عمومی بهره گیرد.
در واقع، زیست شبانه می‌تواند از یک پدیده فرهنگی به یک ابزار اقتصادی مؤثر در کاهش بیکاری، رونق کسب‌وکارهای محلی و تقویت اقتصاد شهری تبدیل شود. در بعد مدیریتی و نهادی، ایجاد واحد یا کمیسیون ویژه مدیریت زیست شبانه در ساختار شهرداری‌ها می‌تواند راهکاری کارآمد باشد. تجربه شهرهای موفقی مانند لندن، ملبورن و آمستردام نشان داده است که تشکیل «دفتر مدیریت شبانه شهر» با حضور نمایندگان دستگاه‌های مختلف از جمله شهرداری، پلیس، اصناف، نهادهای فرهنگی و جامعه مدنی می‌تواند موجب هماهنگی مؤثر بین ذی‌نفعان و مدیریت جامع این پدیده شود. این نهادها به‌صورت تخصصی بر سیاست‌گذاری، نظارت، تخصیص منابع و ارزیابی عملکرد زیست شبانه تمرکز دارند و نقش واسط میان مردم، دولت و کسب‌وکارها را ایفا می‌کنند.
در نهایت باید تأکید کرد که مدیریت شهری زمانی می‌تواند در سامان‌دهی زیست شبانه موفق باشد که به آن به عنوان یک برنامه راهبردی در توسعه پایدار شهری نگاه کند، نه یک پروژه موقتی. زیست شبانه موفق نتیجه هم‌افزایی میان امنیت، خدمات، فرهنگ، اقتصاد و شهرسازی است و بدون نگاه کلان، آینده‌نگر و مشارکتی مدیریت شهری نمی‌تواند به‌درستی تحقق پیدا کند. مدیران شهری باید بپذیرند که زیست شبانه نه تنها بخشی از سبک زندگی معاصر شهروندان است، بلکه فرصتی است برای ایجاد شهرهایی پویا، ایمن، شاداب و انسانی‌تر.
زیست شبانه به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های نوین مدیریت شهری نقشی اساسی در تقویت تعاملات اجتماعی و افزایش نشاط عمومی در شهرها دارد. فراهم‌سازی بستر مناسب برای فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و تفریحی در ساعات شب می‌تواند به افزایش حضور شهروندان در فضاهای عمومی و شکل‌گیری ارتباطات مثبت میان افراد جامعه منجر شود. در واقع، ایجاد فرصت‌هایی ایمن، سازمان‌یافته و هدفمند برای حضور مردم در شب، زمینه‌ساز ارتقای کیفیت زندگی شهری و کاهش احساس انزوا و خستگی ناشی از روزمرگی خواهد بود. یکی از جنبه‌های مهم زیست شبانه، ایجاد فضاهای امن و برنامه‌ریزی‌شده برای خانواده‌ها، جوانان و سایر گروه‌های اجتماعی است. هنگامی که شهروندان بتوانند در محیط‌هایی آرام، با نظارت و امکانات مناسب به فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی بپردازند، حس تعلق اجتماعی و رضایت از زندگی شهری در آنان افزایش می‌یابد.
گسترش فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی در این بازه‌ها ضمن ایجاد فرصت‌های سالم برای گذران اوقات فراغت، به ارتقای سطح نشاط فردی و جمعی و تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کند
برگزاری جشنواره‌های موسیقی، اجرای برنامه‌های هنری، ایجاد بازارچه‌های فرهنگی و ارائه خدمات رفاهی و اجتماعی متنوع در شب از جمله اقداماتی است که می‌تواند موجب افزایش تعاملات اجتماعی و ایجاد نشاط در میان اقشار مختلف جامعه شود. تجربه کشورهای مختلف جهان نیز نشان می‌دهد که توسعه زیست شبانه به‌صورت هدفمند و قانون‌مند، تأثیر بسزایی در ارتقای سطح شادی اجتماعی و کاهش آسیب‌های ناشی از بیکاری، فراغت ناسالم و انزوای اجتماعی دارد. در این کشورها خیابان‌ها و فضاهای عمومی در ساعات پایانی روز به محیط‌هایی پویا برای تبادل فرهنگی، فعالیت‌های هنری و حضور ایمن خانواده‌ها تبدیل شده‌اند. این روند نه‌تنها موجب پویایی اقتصاد شهری از طریق رونق گردشگری و کسب‌وکارهای شبانه می‌شود، بلکه بعد اجتماعی شهر را نیز تقویت می‌کند.
در شهرهای ما نیز می‌توان با الگوبرداری از چنین تجربه‌هایی فضاهای شهری را در شب‌های خاص هفته به‌ویژه در ایام تعطیل فعال‌تر کرد. گسترش فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی در این بازه‌ها ضمن ایجاد فرصت‌های سالم برای گذران اوقات فراغت، به ارتقای سطح نشاط فردی و جمعی و تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. بدین ترتیب، زیست شبانه می‌تواند به‌عنوان ابزاری مؤثر در توسعه پایدار شهری مطرح شود، ابزاری که همزمان به بهبود کیفیت زندگی، افزایش رضایت‌مندی شهروندان و تحکیم روابط اجتماعی منجر خواهد شد.
گفتوگو از مجتبی افشار
انتهای پیام