با توجه به اهمیت این موضوع، خبرنگار ایکنای خراسان رضوی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام سیدرضا عمادی، پژوهشگر دینی، با محوریت «محیط‌زیست و بحران اقلیمی از منظر قرآن» انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
اینکه انتظار داشته باشیم قرآن کریم در تمام جزئیات مسائل ورود داشته باشد یا درباره هر موضوعی، ازجمله محیط‌زیست و طبیعت، به‌صورت مستقل سخن گفته باشد، انتظاری نادرست و البته غیرضروری است. بااین‌حال، قرآن کریم رهنمودهای کلی و بنیادینی ارائه کرده است که با مراجعه به سیره اهل‌بیت(ع) و بیانات آنان، می‌توان به بینشی الهی و انسانی برای زیستی ارزشمند و مسئولانه دست یافت.
در قرآن آیات فراوانی به طبیعت و ضرورت نگهداری از آن اشاره دارد، تا آنجا که همه آنچه در زمین آفریده شده را متعلق به انسان می‌داند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأْرْضِ جَمِیعاً»؛ یعنی اوست آن آفریننده‌ای که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید. این آیه، بهره‌مندی از منابع و منافع زمین را حقی همگانی برای همه انسان‌ها در طول تاریخ معرفی می‌کند؛ حقی که باید به‌صورت اصولی، درست و با رعایت حقوق سایر انسان‌ها در همه زمان‌ها تحقق یابد.
در آیه‌ای دیگر نیز می‌فرماید: «وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ»؛ یعنی ما شما را در زمین استقرار بخشیدیم و وسایل معیشت‌تان را در آن فراهم ساختیم. این آیه نیز بیانگر توانایی و امتیازی است که خداوند به انسان در زمین بخشیده است؛ تا آنجا که وسایل زندگی او را در آن فراهم کرده است. بدیهی است که داشتن محیط‌زیستی سالم، از نخستین حقوق انسان برای زیستن بر روی زمین به شمار می‌آید. بر همین اساس، خداوند پهنه طبیعت را زیستگاه انسان قرار داده است.
همچنین در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «وَ الأْرْضَ وَضَعَها لِلأْنامِ»؛ یعنی خداوند زمین را برای همگان قرار داد. بر پایه این آیه، زمین و محیط‌زیست آن حقی همگانی است و همه انسان‌ها حق دارند از آن بهره‌مند شوند. بنابراین، بهره‌برداری از این حق باید به‌گونه‌ای باشد که امکان استفاده و انتفاع از آن برای نسل حاضر و نسل‌های آینده محفوظ بماند.
تمام آیاتی که به درختان و میوه‌هایشان، دریاها و ژرفای آن‌ها، کوه‌ها و دیگر پدیده‌های طبیعی اشاره دارد، فهرستی از نشانه‌هایی است که انسان را به تفکر و تأمل در آفرینش و بهره‌مندی از فرآورده‌های طبیعت فرا می‌خواند و در حقیقت، دعوتی الهی به برقراری ارتباطی آگاهانه و سازنده با طبیعت است.
استاد شهید مرتضی مطهری در تبیین معنای این‌گونه آیات می‌گوید: «در قرآن از مسخر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‌ها، باد و هر آنچه در آسمان و زمین است یاد شده و بدیهی است که مقصود از این یادکرد، آن است که همه این پدیده‌ها به گونه‌ای آفریده شده‌اند که در خدمت انسان بوده و وسیله‌ای برای بهره‌برداری و رشد او به شمار می‌آیند».
نکته جالب توجه آن است که بسیاری از سوره‌های قرآن کریم به نام یکی از عناصر طبیعی نام‌گذاری شده‌اند؛ مانند سوره‌های «رعد»، «نحل»، «نور»، «عنکبوت»، «نجم»، «بقره»، «شمس»، «حدید»، «لیل» و «قمر». این نام‌گذاری‌ها نشان‌دهنده اهمیت ویژه طبیعت در نگاه قرآن و تأکید آن بر ضرورت حفظ و پاسداشت محیط‌زیست است
گاهی فعالیت‌های انسانی در مسیر دستیابی به توسعه و رفاه، ناخواسته موجب آسیب رساندن به طبیعت و به خطر افتادن حیات سایر موجودات زنده می‌شود؛ تا آنجا که امروزه با بحرانی جدی در عرصه محیط‌زیست روبه‌رو هستیم. برای رهایی از این بحران و بازگرداندن تعادل به نظام آفرینش، ضروری است به اصول اخلاقی و آموزه‌های دینی بازگردیم و بر پایه آن‌ها، رفتار و شیوه زندگی خود را اصلاح کنیم.
در سوره مائده خداوند می‌فرماید: «لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»؛ یعنی از حد و اندازه تجاوز نکنید، زیرا خداوند از متجاوزان خوشش نمی‌آید. براساس این آیه، کسانی که با محیط‌زیست رفتار ناشایست دارند، از رحمت الهی محروم خواهند شد.
همچنین قرآن به مسئله فساد در زمین اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَ یفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولَئِک هُمُ الْخَاسِرُونَ»؛ یعنی آنان که در زمین فساد می‌کنند، زیانکاران‌اند. هر کس در زمین فساد و آسیب ایجاد کند، نخست خود متضرر خواهد شد.
تفسیر این آیات را می‌توان با گفتار پیامبر اسلام تکمیل کرد، به ویژه در ارتباط با زمین و محیط‌زیست. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ الأَرْضِ فَإِنَّها أُمُّکُمْ»؛ یعنی از زمین محافظت کنید، چرا که آن مادر شماست. و نیز فرمودند: «إِنْ قَامَتْ عَلَى أَحَدِكُمُ الْقِيَامَةُ وَ فِي يَدِهِ فَسِيلَةٌ فَلِيَغْرِسْهَا»؛ یعنی اگر قیامت برپا شود و در دست کسی نهالی باشد، باید آن را بکارد.
این آموزه‌ها بر ضرورت حفاظت از محیط‌زیست و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی تأکید دارند و نشان می‌دهند که رعایت حقوق طبیعت، هم حق انسان و هم تکلیفی الهی است.
یکی از دلایل ارزشمندی حیات طبیعت در نگاه قرآن، بر پایه محبت و علاقه خالق نسبت به مخلوقات و همچنین عشق و علاقه مخلوقات به خالق است. خداوند نسبت به آنچه آفریده، علاقه‌مند است، زیرا هر مخلوق نشانه و نمادی از اوست و آینه‌ای است که صفات الهی را در سطحی پایین‌تر نمایان می‌کند. این عشق الهی به مخلوقات، برای آن‌ها ارزش و اهمیت ایجاد می‌کند.
موجودات نیز نسبت به کمال مطلق و خالق خود احساس عشق و علاقه دارند و این رابطه عاشق و معشوق میان مخلوقات و خالق، در آیات قرآن آشکار می‌شود. خداوند می‌فرماید: «اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهار» این آیات نشان می‌دهد که خداوند طبیعت را در تسخیر انسان قرار داده، نه تحت سلطه او. این نکته تفاوت عمیق میان نگاه اسلام و نگرش غربی به طبیعت، که غالباً بر سلطه و بهره‌برداری کامل تأکید دارد، روشن می‌سازد.
در نگرش سلطه و تسلط، انسان مخیر است تا از طبیعت بر اساس میل و اراده خود استفاده کند، بی‌آنکه محدودیتی جز خواست خویش احساس نماید. اما اگر رابطه انسان با طبیعت را از منظر تسخیر بنگریم، محدوده بهره‌برداری انسان محدودتر و مسئولانه‌تر خواهد بود. بر اساس این دیدگاه، طبیعت تحت حاکمیت جریان و قوانین طبیعی است و هر پدیده‌ای در جهان با هدف و غرضی مشخص وجود یافته است. بنابراین انسان حق دارد از طبیعت بهره‌مند شود، اما تنها تا جایی که به اصل هدف و جریان طبیعی آسیب نرساند و هماهنگ با نظام آفرینش عمل کند.
در ذیل آیات ذکرشده و تفسیر مفاهیم آن، روایات متعددی درباره رعایت حقوق حیوانات و گیاهان وجود دارد. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کن و آن‌قدر بر پشت حیوان سوار نشو که به مشقت بیافتد.» امام باقر(ع) نیز فرمودند: «هرگاه از سرزمین سرسبز می‌گذری، آهسته بگذران، و هرگاه از سرزمین خشک و بی‌گیاه می‌گذری، سریع بگذر.»
پیامبر گرامی اسلام نیز دستور دادند که موی پیشانی و یال اسبان را نچینید؛ زیرا یال در فصل سرما گردن آن‌ها را گرم می‌کند و دم‌شان برای دفع حشرات مفید است. ایشان همچنین با تأکید بر خودداری از آزار حیوانات، انسان‌ها را از حبس، سخن ناروا، زجر دادن یا سلاخی بلافاصله پس از ذبح منع می‌کردند و حتی از کشتن حیوان باردار نهی می‌نمودند. تمامی این دستورات نشان‌دهنده اهمیت مراقبت از حقوق حیوانات و رعایت انصاف و رحمت در برخورد با آن‌هاست.
همین‌طور درباره گیاهان، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرکس بی‌جهت درختی از نوع سدری را قطع کند، خداوند سرش را در آتش خواهد برد.» امیرالمؤمنین علی(ع) نیز فرمودند: «یکی از عوامل افزایش عمر، پرهیز از بریدن درختان سرسبز است.» علاوه بر این، سفارش‌های فراوانی درباره درختکاری و مراقبت از طبیعت وجود دارد که همه بر حفظ محیط‌زیست و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی تأکید دارند.
انتهای پیام