سیدحسن موسوی‌چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی و حمیدرضا الوند، مدیرکل دفتر توانمندسازی کودکان و نوجوانان این سازمان با هدف تشریح نحوه انتقال فرزندان بهزیستی به خانواده‌های جایگزین، اجرای طرح میزبان و فرزندخواندگی میزبان جمعی از اصحاب رسانه در شیرخوارگاه شبیر شدند.
در این نشست موسوی‌چلک با اشاره به اینکه سازمان بهزیستی با هدف ایجاد شفافیت در عملکرد خود هفت گزارش که بخشی از آنها مربوط به کودکان این سازمان بوده، منتشر کرده است، گفت: قبلاً این گزارش‌ها منتشر نمی‌شد اما اکنون گزارش‌هایی از جمله گزارش‌های مربوط به «خانواده‌های میزبان»، «تحلیل وضعیت نیروی انسانی» و «بچه‌های مستقل شده» منتشر شده است.
وی اعلام کرد: سازمان بهزیستی متولی‌ترین سازمان در حوزه کودکان است و هیچ سازمان را نمی‌بینید که به اندازه بهزیستی مسئولیت کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست، کودکان کار و خیابان، اورژانس اجتماعی و ... را برعهده داشته باشد. هیچ سازمانی نیز به اندازه بهزیستی سابقه و تخصص در مداخلات صورت گرفته را ندارد.
موسوی‌چلک با اشاره به اینکه در همه کشورها گروه‌هایی هستند که باید برای آنها تمهیداتی اتخاذ کرد، گفت: اکنون 667 مرکز در کشور داریم که به غیر از 33 شیرخوارگاه دولتی، بقیه همه غیر دولتی هستند. از ظرفیت‌های قانونی که برای واگذاری داشتیم استفاده و مراکز نگهداری کودکان را کوچیک کردیم تا مراکز شبیه خانه باشند.
وی از حضور حدود 9 هزار و ۳۰۰ نفر کودک بی‌سرپرست و بدسرپرست زیر 18 سال در مراکز بهزیستی که از این سازمان مجوز گرفته‌اند، خبر داد و گفت: اگر کودکی، کودک کار و خیابان باشد اما مصداق کودک بی‌سرپرست و بدسرپرست نیز باشد، اورژانس اجتماعی این کودک را شناسایی و بعد از طی مراحل قانونی به مراکز شبانه‌روزی ارجاع می‌دهد.
موسوی‌چلک، افزود: حدود ۱۸ هزار نفر اکنون در خانه‌های بهزیستی زندگی می‌کنند و هر سال نزدیک به 500 نفر رهسپاری (ترخیص کودکان بالای 18 سال بهزیستی از مراکز این سازمان) داریم که پیگیری پس از رهسپاری برای آنها انجام می‌شود و با توجه به اینکه ورودی و خروجی کودکان بهزیستی تقریباً برابر است طی سال‌های اخیر عدد 9 هزار کودک حاضر در مراکز بهزیستی ثابت مانده است.
وی از اجرای روش‌های جدید برای حمایت از کودکان خبر داد و گفت: اگر روش‌های جدید را بتوانیم جا بیندازیم ورودی ما به مراکز بهزیستی کاهش می‌یابد و سیاست ما نیز تلاش برای کاهش ورودی کودکان به مراکز بهزیستی است.
معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی اعلام کرد: در شش ماه اول امسال هزار و هفت نفر پذیرش و ۹۸۰ نفر خروجی داشتیم و خوشبختانه با افزایش ظرفیتی که در مراکز غیردولتی ایجاد شده و کمیته‌هایی که فعال شده‌اند تعداد خانواده‌های میزبان افزایش یافته است.
وی اظهار کرد: در ایام جنگ طی 24 تا 48 ساعت نزدیک به 160 نفر از کودکان را به خانواده‌های میزبان دادیم. با افزایش کمیته‌های بررسی شرایط خانواده‌های متقاضی فرزندخواندگی و میزبانی از کودکان، حضور کودکان در مراکز بهزیستی کاهش پیدا خواهد کرد و تلاش ما تحقق این مسئله است؛ در این واگذاری‌ها علاقه‌مندیم به سرعت کارها پیش برود اما قرار نیست کیفیت کار کاهش پیدا کند.
موسوی‌چلک، افزود: از میان خانواده‌هایی که در طرح میزبان شرکت کردند، حدود ۵۰ درصد آنها بچه‌ها را به فرزندخواندگی پذیرفتند. پس اگر به این سمت برویم که میزبان ما به سمت خانواده‌هایی بروند که پرونده فرزندخواندگی دارند و متقاضی فرزند هستند، طبیعتاً اثرگذاری طرح میزبان بیشتر می‌شود چون طرح میزبان تشخیص بهزیستی است و براساس شیوه‌نامه‌ای که وزارت دادگستری ابلاغ کرده، اختیار واگذاری را به سازمان بهزیستی داده است.
وی تصریح کرد: باید به سمت الگوهای خانواده محور برویم. گروهی از همکاران ما در حال بررسی این مسئله هستند که چه مدل‌هایی از خانواده محوری ویژه این گروه از کودکان در دنیا وجود دارد. البته ممکن است همه این روش‌ها را نتوانیم در ایران اجرا کنیم اما شاید بتوانیم از آنها ایده‌های جدید بگیریم و در این ایده‌های جدید ممکن است به مدل‌هایی برسیم که تنوع روش‌های خانواده محور بیشتر شود.
معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی اعلام کرد: در گذشته فقط روش فرزندخواندگی وجود داشت، اما اکنون روش‌های امین موقت، طرح خانواده میزبان و طرح میهمان را داریم اما در دنیا روش‌های مختلفی وجود دارد و شاید مدل‌هایی وجود داشته باشد که بتوانیم از آنها به طور کامل ایده بگیریم یا متناسب با زیست کشور خودمان روش را بومی کنیم.
موسوی‌چلک با اشاره به اینکه در برخی از کشورها اصلاً جایی به عنوان مرکز شبانه‌روزی نگهداری از کودکان وجود ندارد، گفت: در این کشورها خانواده‌های متقاضی از قبل شناسایی شده و پرونده‌هایشان وجود دارد و به محض اینکه سیستم قضایی کودکی را ارجاع می‌دهد، بلافاصله به خانواده متقاضی تحویل داده می‌شوند.
وی ادامه داد: اگر بتوانیم به کمک همدیگر یعنی بهزیستی، رسانه‌ها، داوطلبان، مؤسسات غیر دولتی، دستگاه قضایی و همه کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند به سمتی برویم که زمان حضور بچه‌ها در مراکز را کاهش دهیم، نتایج مطلوبی به دست خواهیم آورد. اکنون زمان واگذاری کودکان به فرزندخواندگی کم شده است مگر در مواردی که سیستم قضایی نیازمند بررسی مدارک باشد. مسئله دیگر این است که بسیاری از کودکان بدسرپرست هستند، لذا واگذاری این کودکان به فرزند خواندگی سخت می‌شود چون سیستم قضایی به راحتی حکم رد حضانت والدین ژنتیکی را نمی‌دهد.
وی به این مسئله نیز اشاره کرد که با روش‌های اجرا شده تعداد کودکان بهزیستی که سن آنها پایین بود، در مراکز کاهش یافته و حتی در برخی از مراکز عملاً کودکی حضور ندارد و همه به خانواده‌ها واگذار شده‌اند و گفت: البته مشکلات خاص خودمان را هم داریم و اینگونه نیست که بهزیستی ضعفی در نظارت نداشته باشد و یا هرآنچه مطلوب بچه‌هاست را برای آنها فراهم کرده باشد. خوشبختانه کودکان در سازمان بهزیستی همیشه یک اولویت بوده‌اند و سازمان برنامه و بودجه به ویژه در یک سال اخیر همکاری خوبی با ما داشته و ردیف‌های بودجه گرفتیم و برنامه‌های جدید را در حال اجرا داریم. همه شرکای ما به یک فهم مشترک رسیده‌اند و آن این است که اولویت اول مصلحت کودک است و در این مصلحت اندیشی، اولویت اول حضور در محیط خانه است؛ حالا یا خانواده زیستی یا خانواده بازپیوند یا فرزندخواندگی و یا خانواده میزبان. اعتقاد ما این است که خانه خیلی بهتر از بهترین مرکز بهزیستی است.
وی در پاسخ به این سؤال که به طرح میزبان این انتقاد وارد شده که کودک پس از مدتی به این خانواده وابسته و جدا شدن از آن برایش دشوار می‌شود، آیا چاره‌ای برای این مسئله اندیشیده شده است؟ گفت: بله یکی از نگرانی‌ها همین مسئله است اما اگر در دوران جنگ 12 روزه خانواده میزبان را نداشتیم، بیش از 150 کودک را باید کجا می‌بردیم؟ این روش می‌تواند کمک کند. اگر خانواده میزبانی بخواهد همان کودک را به فرزندخواندگی بگیرد یا از قبل پرونده داشته باید و وقتی کودکی وارد بهزیستی شد به این خانواده واگذار شود، طبیعتاً روش اثرگذاری خواهد بود.
البته طبیعتاً هر کار جدیدی عوارضی هم دارد، اما برگزاری جلسات کارشناسی می‌تواند این عوارض را اصلاح کند. همواره این نگرانی را داشتیم که می‌خواهیم به کودکان کمک کنیم، اما در عین حال همواره وابسته به حکم قضایی بودیم. البته منظور این نیست که این وابستگی امری نادرست است، اما می‌توان به جای سیستم قضایی، به یک سیستم اجتماعی اعتماد کرد و به جای اتکا به نظر قاضی، بر اساس نظر مددکار اجتماعی تصمیم گرفت. پیش از این، وقتی کودکی ۲۴ ساعت در مرکز بهزیستی می‌ماند، نگران بودیم که مبادا نتوانیم حکم قضایی مناسب برای کودک دریافت کنیم؛ اما اکنون سیستم قضایی، مرجع ملی حقوق کودک و سایر نهادها با همکاری بهزیستی وارد شده‌اند و مشکل برطرف شده است.
موسوی‌چلک با تأکید بر اینکه برای هر کودکی اولویت اول ما بازپیوند به خانواده زیستی(در صورت نبود پدر و مادر فرزند به مادربزرگ، پدربزرگ، عمو، عمه، دایی و ... واگذار می‌شود) او است، گفت: ولی اگر این امکان وجود نداشت، طبیعتاً باید تنوع برنامه‌های خانواده محور داشته باشیم و متناسب با شرایط کودک و به مصلحت او بهترین تصمیم را برای آنان اتخاذ کنیم.
موسوی‌چلک با تأکید بر اینکه به تمام افرادی که از عملکرد بهزیستی انتقاد می‌کنند نیز احترام گذاشته و با آنها گفت‌وگو می‌کنیم، تصریح کرد: نباید بچه‌ها را ابزاری برای منافع خودمان کنیم و باید رسانه‌ها اخلاق رسانه‌ای را رعایت کنند. از رسانه‌ها درخواست کردیم با روند واگذاری کودکان به خانواده‌ها آشنا شوند و بدانند هرگز اینگونه نیست که به راحتی کودکی را به خانواده‌ای واگذار کنیم. خانواده‌های میزبان پرونده دارند، باید دوره‌های آموزشی را بگذرانند، بررسی اولیه انجام می‌شود و سپس کودک به خانواده سپرده می‌شود. ولی ممکن است در این روند نیز خطایی بروز کند اما تلاش ما این است که کودک به جایی برود که امنیت و آرامش او بیش از قبل حفظ شود.
وی به مسئله محرمیت در فرزندخواندگی نیز اشاره کرد و گفت: در مراحل فرزندخواندگی حتماً خانواده متقاضی باید نزد مشاور مذهبی برود که این الزام در قانون قبلی نبود و چون این خلأ وجود داشت در کنار مشاوره روانشناسی و بررسی صلاحیت رفتاری و ویژگی‌های شخصیتی متقاضیان، لزوم مراجعه به مشاور دینی نیز دیده شد. البته در زمان تدوین قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست ابتدا از 13 مرجع تقلید استفتاء گرفته و سپس قانون تدوین شد.
حمیدرضا الوند، مدیرکل دفتر توانمندسازی کودکان و نوجوانان نیز گفت: پیش از انقلاب، تعداد کودکان بی‌سرپرست بسیار بود و ۸۲ درصد کودکان تحت پوشش بهزیستی را این گروه تشکیل می‌دادند؛ در حالی که پس از انقلاب، ۸۷ درصد کودکان در بهزیستی، بدسرپرست هستند. به همین دلیل، لازم بود قانونی تصویب شود که امکان حضور این کودکان در خانواده‌ها را فراهم کند.
وی ادامه داد: اکنون در کشور، کودک کوچک‌تر از هشت سال در مراکز نگهداری نداریم و همه آنان به خانواده‌ها واگذار شده‌اند. حتی در برخی مراکز، هیچ کودکی حضور ندارد؛ چراکه کودکان زیر هشت سال به فرزندخواندگی سپرده می‌شوند و تعداد متقاضیان پذیرش این کودکان نیز افزایش یافته است. پیش از این، بیشتر متقاضیان، کودکان زیر دو سال را ترجیح می‌دادند؛ زیرا کسب محرمیت از مراجع برای آنان آسان‌تر بود. اما با دریافت مشاوره‌های مذهبی، امروزه کودکان بزرگتر نیز به فرزندخواندگی پذیرفته می‌شوند و خانواده‌ها این موضوع را پذیرفته‌اند.
الوند افزود: براساس قانون، کودکانی واجد شرایط فرزندخواندگی و سرپرستی دائم هستند که پدر، مادر و جد پدری آنان فوت کرده باشند، یا علی‌رغم تمام تلاش‌ها، امکان یافتن آنان میسر نشده باشد؛ اما در صورتی که ولیّ قهری کودک وجود داشته باشد، نمی‌توان کودک را به فرزندخواندگی سپرد. یکی از نقاط قوت قانون جدید این است که اگر کودکی دو سال در مراکز بهزیستی بوده و ولیّ او مفقود یا غایب باشد، پس از دو سال، قانون اجازه واگذاری به فرزندخواندگی را می‌دهد.
وی اظهار کرد: کودکانی که ولی بدسرپرست دارند، قابل واگذاری به فرزندخواندگی نیستند. برای این کودکان، در ماده ۹ قانون حمایت از کودکان، «خانواده امین» و نصب «امین» پیش‌بینی شده است. سرپرست موقت (امین) به این معنا نیست که کودک هر روز در خانواده‌ای متفاوت زندگی کند، بلکه بدان معناست که کودک با حفظ هویت خانوادگی خود (نام خانوادگی اصلی) در خانواده جدیدی ساکن می‌شود و چون امکان سرپرستی دائم وجود ندارد، به خانواده امین سپرده می‌شود تا در محیطی خانوادگی رشد کند. حتی ممکن است سرپرستی موقت کودکی تا ۲۰ سال به خانواده امین سپرده شود، اما نام خانوادگی کودک حفظ شود.
الوند در خصوص خانواده میزبان نیز گفت: خانواده میزبان، روشی است که در کشورهای پیشرفته با عنوان «خانواده مشارکتی» اجرا می‌شود و در آن، خانواده‌ها براساس انگیزه‌های دینی و اعتقادی، از کودکی در خانه خود نگهداری می‌کنند. در این روش، خانواده‌ها با دقت انتخاب شده و آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند و کودکانی که نیاز به خانواده دارند، برای مدتی نزد آنان می‌مانند. در طرح خانواده میزبان، معیارهای انتخاب خانواده حتی سخت‌گیرانه‌تر از فرزندخواندگی و امین موقت است.
وی در پایان گفت: در ایران، به ازای هر کودک واجد شرایط فرزندخواندگی، به طور میانگین ۲۲ زوج (یعنی ۴۴ نفر) در نوبت هستند. در تهران نیز برای هر کودک، بین ۲۵ تا ۲۷ زوج (یعنی ۵۰ تا ۵۴ نفر) متقاضی وجود دارد. به همین دلیل، سازمان بهزیستی بهترین گزینه را برای کودکان انتخاب می‌کند؛ چرا که متولی استیفای حقوق کودک است، نه خانواده متقاضی فرزندپذیر.
انتهای پیام