وقف رضوی از سنت تاریخی تا نوآوری‌های دیجیتال و بین‌المللی

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام عبدالرضا اصغری، مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی، در نشست خبری هسته پژوهشی مطالعات وقف که امروز ۱۳ آبان ماه در دانشگاه علوم اسلامی رضوی برگزار شد، اظهار کرد: وقف در ایران ریشه در سنت‌های اسلامی دارد و منحصر به دولت یا پیامبر اکرم(ص) نیست، بلکه از حضرت علی(ع) تا حضرت فاطمه زهرا(س) و دیگر ائمه معصومین(ع)، همواره بخشی از فعالیت‌های اجتماعی و خیرخواهانه بوده‌است. وقف دارای گذشته، حال و آینده است؛ در گذشته اگرچه تعداد واقفان محدود بود، اما حجم موقوفات بسیار بالا بود.

وی با اشاره به نخستین وقف ثبت‌شده در اسناد رسمی آستان قدس رضوی افزود: مرحوم عتیقی در سال ۹۳۱ هجری قمری، یعنی حدود ۵۱۶ سال پیش، ۲۱ روستا را وقف کرد. این موقوفات شامل شفا، روشنایی حرم، اطعام زائران و فرش بود و ملکی به وسعت ۶۳ هزار هکتار وقف شد. درآمد آن به بیمارستان امام رضای چناران، بیمارستان سجادیه تربت‌جام و کتابخانه موزه ملکه اختصاص دارد و مدیریت آن بر عهده آستان قدس است.

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی با اشاره به وضعیت کنونی وقف گفت: امروز تعداد واقفان بسیار بیشتر از گذشته است. سال گذشته حدود ۹۰۰ میلیارد تومان وقف ثبت شد و امسال تاکنون نزدیک به ۴ همت وقف انجام شده‌است. سه همت از موقوفات در حال اجرای فعالیت‌های خیریه است که حدود دو همت آن به تأمین داروی محرومان در بیمارستان رضوی اختصاص دارد.

اصغری بیان کرد: جالب است بدانید که حدود ۳۵ درصد موقوفات آستان قدس پس از انقلاب اسلامی انجام شده‌است و اکنون اقبال مردم به وقف از نظر تعداد و مبلغ بسیار افزایش یافته است. حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد واقفان مشهدی هستند و بیش از ۵۰ درصد موقوفات با مشارکت مستقیم مردم این شهر انجام می‌شود.

وی افزود: عملکرد موفق آستان قدس در حفاظت، درآمدزایی، عمران موقوفات و اجرای نیت واقفان، دلیل اصلی اعتماد مردم است. وقتی مردم می‌بینند که آستان قدس امانت‌داری کرده و نیت واقفان را به‌درستی اجرا می‌کند، رغبت بیشتری به وقف پیدا می‌کنند.

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی یکی از چالش‌های پیش‌روی وقف را چنین بیان کرد: یکی از آفت‌ها این است که برخی افراد برای مواجه‌نشدن با محدودیت‌های وقفی، تمایل دارند کار خیر خود را بدون رعایت نیت واقف انجام دهند، در حالی که این موضوع می‌تواند به اصل وقف آسیب بزند.

اصغری در خصوص آینده وقف بیان کرد: امروز باید با نگاه آینده‌پژوهانه، مدل‌های نوین وقف را مدنظر قرار داد. وقف اموال غیرمنقول، پول و حتی سهام در حال انجام است. بر اساس فتوای مقام معظم رهبری، وقف سهام جایز است و آستان قدس در حال راه‌اندازی نخستین صندوق سرمایه‌گذاری وقفی در بورس است.

وی افزود: وقف سوئیت نیز با استقبال چشمگیر مواجه شده و در یک سال اخیر حدود ۳۰۰ سوئیت خریداری یا در حال ساخت است. یکی از واقفان حتی ۱۱۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری کرده و سه بلوک برای زائران احداث می‌کند.

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی گفت: وقف امروز، ترکیبی از میراث تاریخی و نوآوری‌های مدرن است و با توجه به استقبال مردم و ظرفیت‌های قانونی، آینده‌ای بسیار روشن پیش‌روی آن قرار دارد.

گسترش وقف در آستان قدس رضوی؛ از سنت تاریخی تا نوآوری‌های دیجیتال و مشارکتی

اصغری تصریح کرد: امروزه موضوعاتی چون وقف بیمه عمر، تسهیلات بانکی، توکن‌ها، رمزارزها و حتی مفاهیم مرتبط با متاورس و دارایی‌های دیجیتال مطرح است و احتمال دارد در آینده نزدیک، موقوفات این حوزه‌ها نیز شکل بگیرد. برای تحقق این ایده‌ها، انجام مطالعات فقهی و حقوقی از طریق دانشگاه‌ها و مراکز تخصصی ضروری است. دانشگاه رضوی بهترین محل برای این پژوهش‌هاست و می‌تواند در قالب پایان‌نامه‌ها و طرح‌های علمی این ظرفیت‌ها را بررسی کند.

وی با اشاره به تجربه مرکز تخصصی زیارت و وقف افزود: این مرکز پیش‌تر با فعالیت‌های پژوهشی گسترده در حوزه وقف، نذر و زیارت همراه بود و آثار متعددی از جمله کتاب و پایان‌نامه تولید کرد، اما پس از مدتی متوقف شد. امید است این مسیر دوباره احیا و تقویت شود.

اصغری درباره مدل‌های نوین وقف گفت: آستان قدس سه مدل وقف را دنبال می‌کند: وقف دارایی: مربوط به اموال، زمین و دارایی‌های ملموس.وقف وکالتی: برای اجرایی‌کردن وقف پول و ارز، چون ارزش پول در طول زمان کاهش می‌یابد و بهتر است در قالب وکالت به پروژه‌های مشخص اختصاص یابد. وقف مشارکتی: برای پروژه‌های بزرگ که توان یک واقف محدود است؛ در این مدل، افراد می‌توانند با حداقل یک میلیون تومان در پروژه‌هایی چون رواق‌های زیرسطحی، توسعه مهمان‌سراها، نمازخانه‌های بین‌راهی و فاز دوم بیمارستان رضوی مشارکت کنند. پس از تکمیل پروژه، سهم هر واقف براساس آورده مالی مشخص و مستندسازی می‌شود.

وی تصریح کرد: این مدل‌ها در شرایط تورمی با هدف حفظ ارزش واقعی کمک‌های مردمی اهمیت زیادی دارند و آستان قدس در اجرای آن‌ها با دقت و شفافیت عمل می‌کند. برای توسعه وقف‌های نوین، ابتدا امکان‌سنجی فقهی، حقوقی و اقتصادی انجام و پس از دریافت استفتا از مراجع، اقدامات اجرایی آغاز می‌شود.

اصغری افزود: وقف سرمایه‌ای پایدار است که با رعایت اصول فقهی و حقوقی می‌تواند دهه‌ها منبع خیر و برکت باشد.

وی با تأکید بر نقش دانشگاه رضوی گفت: دانشگاه و بنیادهای وابسته موظف به جذب وقف برای خود و توسعه پژوهش‌های علمی در این حوزه هستند. این اقدام علاوه بر ایجاد درآمد پایدار، ظرفیت علمی و پژوهشی وقف را نیز تقویت می‌کند. دانشگاه رضوی با برخورداری از مطالعات حوزوی، حقوقی و اقتصادی، تنها مجموعه‌ای است که می‌تواند این مطالعات جامع را انجام دهد.

اصغری ادامه داد: وقف امروز، تلفیقی از میراث تاریخی، مشارکت اجتماعی و نوآوری‌های مدرن است. با شفافیت، امکان‌سنجی علمی و اجرای دقیق نیت واقفان، این سنت حسنه می‌تواند به منبعی پایدار برای خیر عمومی تبدیل شود.

رونق وقف‌های بین‌المللی در آستان قدس رضوی؛ از بحرین و کویت تا آفریقا و لبنان

وی افزود: در سال‌های اخیر واقفانی از کشورهای مختلف از جمله بحرین، کویت، عربستان سعودی، عراق، لبنان و برخی کشورهای آفریقایی با عشق و ارادت به حضرت رضا(ع)، اقدام به وقف اموال خود کرده‌اند.

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی با اشاره به تداوم سنت وقف در این آستان از گذشته تا امروز گفت: در سال‌های اخیر شاهد مشارکت پررنگ واقفان خارجی در طرح‌های عمرانی، خدماتی و فرهنگی حرم مطهر هستیم. آنان از نقاط مختلف جهان املاک، پول نقد و دارایی‌های خود را برای اجرای نیت‌های خیر در مسیر رضوی وقف می‌کنند.

اصغری بیان کرد: برخی واقفان از کشورهای عربی هستند؛ به عنوان نمونه، یکی از واقفان عربستانی چند روز پیش مبلغی حدود ۱۰ هزار ریال عربستان به‌عنوان اجاره سالانه موقوفه‌ای که سال‌ها پیش وقف امام رضا(ع) کرده بود، تحویل داد.

وی افزود: یکی از واقفان بحرینی نیز سه سال پیش با هزینه‌ای بالغ بر شش میلیارد تومان، یک سوئیت را برای اقامت مبلغین غیرمشهدی وقف کرد که اکنون در اختیار واحد تبلیغات حرم است. همچنین یک واقف کویتی چند میلیارد دلار سرمایه برای خرید مستغلات و تأمین هزینه خانواده‌های ایتام و شهدای مدافع حرم اختصاص داده است.

صغری بیان کرد: برای تسهیل این فرآیند، مدل‌هایی مانند وقف وکالتی و وقف مشارکتی طراحی شده است. چون در برخی کشورها امکان ثبت رسمی وقف به نام مؤسسات ایرانی وجود ندارد، املاک از طرف واقفان در ایران خریداری و وقف می‌شود تا نیت آنان شرعاً و قانوناً اجرا شود.

وی به نمونه‌ای از لبنان اشاره کرد و گفت: یکی از واقفان لبنانی قصد داشت زمینی را در کشور خود وقف کند که با توجه به محدودیت‌های قانونی، مقرر شد زمین فروخته و مبلغ حاصل در ایران صرف خرید مستغلات برای آستان قدس شود.

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی آستان قدس رضوی با اشاره به موقوفات تاریخی این آستان در خارج از کشور گفت: برخی موقوفات آستان در مناطقی است که پیش‌تر جزو قلمرو ایران بوده‌اند. برای نمونه، در سال ۱۳۹۰ به دستور مرحوم آیت‌الله طبسی، هیأتی برای شناسایی موقوفات امام رضا(ع) در افغانستان اعزام شد و همه آن‌ها مستندسازی گردید.

اصغری افزود: وزیر اوقاف افغانستان در پی این سفر به ایران آمد و قول احیای موقوفات را داد، اما با تغییر شرایط سیاسی و روی کار آمدن طالبان، اجرای آن متوقف شد.

وی تأکید کرد: همان‌گونه که در کشورهای مختلف موقوفات متعددی به نام امام حسین(ع) وجود دارد، موقوفات رضوی نیز در حال توسعه جهانی است. در بسیاری از کشورها درمانگاه‌ها و مراکز خیریه‌ای به نام امام رضا(ع) فعال هستند.

اصغری گفت: وقف مرز نمی‌شناسد و عشق به امام رضا(ع) در دل مسلمانان از شرق تا غرب جهان جاری است؛ چه در قالب ساخت یک سوئیت ساده برای زائران و چه در قالب وقف‌های کلان مالی از سوی خیرین بین‌المللی.

تشکیل نخستین صندوق وقف سهام در آستان قدس رضوی؛ الگویی نوین در مدیریت دارایی‌های وقفی

اصغری با اشاره به فتوای مقام معظم رهبری درباره جواز وقف سهام و تأسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری وقفی بیان کرد: در استفتائات انجام‌شده از معظم‌له سه پرسش مطرح بود؛ نخست جواز وقف سهام که ایشان آن را جایز دانستند، دوم مشروعیت تشکیل صندوق وقف سرمایه که مورد تأیید قرار گرفت، و سوم نحوه مدیریت دارایی‌های وقفی در شرایط نوسان بازار سرمایه که معظم‌له فرمودند اگر واقف در وقف‌نامه اختیار تبدیل به احسن را به متولی واگذار کند، هیچ مانعی وجود ندارد.

وی افزود: وقف سهام از نظر ساختاری با وقف‌های سنتی متفاوت است. در موقوفات غیرمنقول، معاونت املاک مسئول بهره‌برداری است، اما در حوزه سهام، باید نهادی تخصصی مانند صندوق سرمایه‌گذاری تشکیل شود تا ارزش سهام حفظ و سود آن میان نیات وقفی توزیع شود. بر همین اساس، صندوق وقف سهام با ترکیب هیأت‌مدیره، مدیر سرمایه‌گذاری و ناظر شرعی فعالیت خواهد کرد.

اصغری گفت: برای طراحی این صندوق تاکنون حدود ۲۰ جلسه کارشناسی با حضور متخصصان فقه، اقتصاد و بازار سرمایه برگزار شده و همه جزئیات از جمله نحوه محاسبه سود، مدیریت ریسک و تفکیک نیت واقفان تبیین شده است.

وی یکی از چالش‌های فقهی این حوزه را حق تقدم خرید سهام دانست و افزود: بر اساس فتوای رهبر معظم انقلاب، حق تقدم یا حق پذیره جزو عواید موقوفه محسوب نمی‌شود و باید مجدداً برای موقوفه سرمایه‌گذاری گردد تا اصل سرمایه حفظ شود.

اصغری تأکید کرد: تنها بخشی از هزینه‌های اجرایی و مدیریتی موقوفه می‌تواند از این محل تأمین شود و مابقی باید سرمایه‌گذاری شود تا درآمد موقوفه پایدار بماند.

وی بیان کرد: در کمیسیون نظارت آستان قدس، با حضور کارشناسان فقهی و اقتصادی، این موضوع بارها بررسی شده و مقرر گردیده تمام سرمایه‌گذاری‌های بورسی موقوفات مطابق با احکام شرعی و در راستای نیات واقفان انجام شود.

اصغری درباره سرمایه‌گذاری‌های آستان قدس افزود: گاهی تصور می‌شود آستان قدس سهام شرکت‌ها را خریداری می‌کند، اما در واقع مالک بخشی از دارایی‌های واقعی شرکت‌هاست. به‌عنوان مثال، اگر دو درصد از فولاد مبارکه یا پتروشیمی خلیج فارس در اختیار آستان باشد، این مالکیت مستقیم بر دارایی است نه صرفاً سهم بورسی. هدف از این رویکرد، تضمین پایداری درآمد و استقلال اقتصادی آستان است.

وی تصریح کرد: سرمایه‌گذاری‌های وقفی باید با رعایت غبطه موقوفه انجام شود؛ یعنی هر اقدامی که به نفع موقوفه است، باید با بررسی کارشناسی و مجوز متولی شرعی صورت گیرد. در این مسیر تعامل نزدیکی با نهادهایی چون بانک مرکزی و بنیاد برکت وجود دارد تا مسیرهای سرمایه‌گذاری مطمئن برای موقوفات تعیین شود.

اصغری در پایان گفت: میان نذورات و موقوفات مرزی مشخص وجود دارد که توسط تولیت معزز تعیین شده است. نذر جنبه موقت دارد، اما وقف سرمایه‌ای دائمی و ماندگار است که باید با امانت‌داری کامل حفظ و مدیریت شود.

در ادامه، مرتضی مرتضوی کاخکی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مسئول هسته، اظهار کرد: کار ابتدایی ما در هسته، ایجاد مرکز مطالعات و فراهم کردن مواردی است، که آمادگی نشر دارند، برای اطلاع‌رسانی مناسب هستند و می‌توانند مبنای پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های دانشجویی باشند. همچنین این مرحله، اساس کار آینده هسته خواهد بود، و مستلزم همکاری نزدیک اعضای هسته و اساتید خبرگان حوزه اقتصاد وقف است.

وی به نقش بانک اطلاعاتی اشاره کرد و افزود: این بانک اطلاعاتی که از میان اساتید خبرگان و منشورات موجود در حوزه وقف تهیه شده‌است، به ما امکان می‌دهد، که منابع مطالعاتی و تخصصی را جمع‌آوری و به پژوهشگران ارائه کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مسئول هسته، گفت: یکی از مهم‌ترین اقدامات هسته، برگزاری اولین مدرسه اقتصاد وقف در دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. همچنین این مدرسه با همکاری معاونت حقوقی آستان قدس و موسسه توسعه و مطالعات اقتصادی دانشگاه تهران برنامه‌ریزی شده‌است، و شامل 40 ساعت آموزش خواهد بود.

مرتضوی کاخکی بیان کرد: دوره به صورت مجازی و حضوری برگزار خواهد شد، و شرکت‌کنندگان ضمن بهره‌گیری از آموزش‌های اساتید، امکان دسترسی به مستندات و منابع علمی مرتبط با اقتصاد وقف را خواهند داشت. هدف از این دوره، شناسایی علاقه‌مندان به حوزه وقف و ارائه دیدگاه‌های حقوقی، فقهی، اقتصادی و اجرایی در قالب یک برنامه منسجم است.

وی افزود: تمامی نشست‌ها و آموزش‌های مدرسه اقتصاد وقف، مستندسازی خواهد شد، و در قالب دوره‌های مجازی قابل استفاده برای پژوهشگران و دانشجویان آینده قرار می‌گیرد. همچنین این فرآیند زمینه‌ساز ایجاد نظام مسائلی خواهد بود، که به حل مسائل عملی و پژوهشی مرتبط با وقف کمک خواهد کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مسئول هسته درخصوص آمار و وضعیت موقوفات خارجی آستان قدس، گفت: در حال حاضر هیچ آمار رسمی از موقوفات خارجی در اختیار ما نیست، و وضعیت این موقوفات مشخص نشده‌است. تنها موارد ثبت‌شده محدود و عمدتاً شامل موقوفات کوچک و غیرمنقول است که تحت اختیار ما قرار ندارد.

مرتضوی کاخکی بر اهمیت حضور فعال دانشجویان و اساتید در هسته پژوهشی اقتصاد وقف، تصریح کرد: هدف ما ایجاد گروه‌های پژوهشی منسجم و استفاده از ظرفیت‌های دانشگاه در راستای حل مسائل آستان قدس است.