نقش فضای مجازی در ناامیدی و احساس پوچی نوجوانان

امروز قرار است در رابطه با نوجوان با هم گفت‌وگو کنیم. یکی از باورهای اشتباه ما این است که اسم تربیت را برای نوجوان به کار می‌بریم؛ در حالی که همین واژه‌ تربیت گفتن می‌تواند بار منفی برای او داشته باشد و نوجوان در برابر آن مقاومت کند.

حتماً از واژه تعامل با نوجوان استفاده کنید. تعامل به معنای همراهی کردن است و یکی از کارهایی که ما باید در رابطه با نوجوان خود انجام دهیم، این است که آن‌ها را سرزنش نکنیم. نوجوان‌ها بیزارند از اینکه دیگران بنشینند و آن‌ها را نصیحت کنند.

امیرالمؤمنین(ع) حدیثی دارند که می‌فرمایند: «دیگران را زیاد سرزنش نکنید، زیرا باعث می‌شود آن‌ها نسبت به شما دشمنی و کینه پیدا کنند». همین احساس را نوجوان نیز نسبت به شما پیدا می‌کند؛ اگر مدام او را سرزنش و نصیحت کنید.

چرا نوجوانان ما به سمت دوستانشان گرایش بیشتری دارند؟ زیرا نوجوان وقتی کنار دوستانش قرار می‌گیرد، آن‌ها نصیحتش نمی‌کنند، سرزنشش نمی‌کنند و وقتی حرفی می‌زند، توبیخش نمی‌کنند. باید چنین احساسی را به نوجوانان خود بدهیم؛ یعنی سرزنششان نکنیم و سعی کنیم آن‌ها را درک کنیم.

روایتی از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است که می‌فرماید: «با فهم زمانه فرزندانتان با آن‌ها گفت‌وگو کنید». گاهی ما درکی از زمانه‌ قدیم خود داریم و با همان فهم می‌خواهیم با نوجوانمان صحبت کنیم که قطعاً شکست می‌خوریم. اگر دنیای فضای مجازی را درک نکنیم، اگر فضای اینستاگرام و فضای مجازی را نشناسیم، مطمئن باشیم که هیچ درک و فهم مشترکی با نوجوانمان نداریم و این گفت‌وگو قطعاً به شکست می‌انجامد و به نتیجه نمی‌رسد.

فردی که می‌خواهد با نوجوان تعامل کند، حتماً باید صبور باشد. نوجوان دوره‌ای آشفته و سردرگم را طی می‌کند و اگر صبوری نداشته باشیم، مدام با او چالش و درگیری داریم و اصلاً نمی‌توانیم فضای نوجوانمان را مدیریت کنیم.

دومین خصوصیت این است که حتما باید منعطف باشیم. ممکن است نوجوان اشتباه کند، حتی بدترین خطا را مرتکب شود، اما من باید انعطاف داشته باشم، در کنارش بمانم و با همان صبوری و انعطاف، همراهش باشم.

سوم اینکه باید شخصیت سالمی داشته باشیم. اگر خودم عصبانی و پرخاشگر باشم، خودم با همسرم درگیر باشم، به او ناسزا بگویم و سپس، بخواهم بروم سراغ تعامل با نوجوان و شروع کنم به حرف زدن با او، مطمئن باشید که حرف ما را نمی‌پذیرد. 

چهارم اینکه باید خلاق باشیم، یعنی از روش‌های متفاوت استفاده کنیم. اگر یک روش را امتحان کردیم و به بن‌بست خوردیم، باید بازگشته و روش دیگری را امتحان کنیم.

بهره‌گیری ار روش‌های متفاوت 

ممکن است شخصیت نوجوان من با این روش هم‌خوانی نداشته باشد؛ پس خواهشم این است که از روش‌های متفاوت برای برخورد با نوجوانتان استفاده کنید. در رابطه با نوجوان، کتاب‌های مختلفی نوشته شده و تعبیرهای گوناگون و گاه عجیبی در این زمینه وجود دارد. برای نمونه، برخی نوجوانی را سرزمین بی‌صاحب می‌دانند؛ چون نوجوان در حال گذر از دوران کودکی به جوانی است و طبیعی است که دگرگونی‌هایی در او به وجود آید.

برخی تعبیرها نیز چنین‌اند که مثلاً می‌گویند: «نوجوانی مانند سونامی طبیعی است» یعنی به اندازه‌ای قرار است در کودک شما که به سمت نوجوانی می‌رود، تغییرات زیستی و روانی ایجاد شود که گاه شبیه یک موج بزرگ و پرتحول است. بخشی از این تغییرات کاملاً طبیعی است.

خواهشم این است که اضطرابتان را بالا نبرید؛ چون همین بالا رفتن اضطراب، می‌تواند این تنش و نگرانی را به فرزندتان منتقل کند و در نهایت رابطه شما را به بن‌بست برساند. در رابطه با نوجوان، ما معمولاً سه نوع سلیقه مشاهده می‌کنیم: الف) سلیقه‌ سبز: این سلیقه، همسو با ارزش‌های ماست. مثلاً ما خانواده‌ای مذهبی هستیم و چادر را ملاک می‌دانیم؛ دخترمان نیز با ما همراهی می‌کند و چادر می‌پوشد و مشکلی ندارد. 

ب) سلیقه زرد: در این بخش، بیشترین درگیری ما شکل می‌گیرد. سلیقه‌ای است که متفاوت با ماست ولی متضاد با ما نیست. بیشتر تذکرات و درگیری‌های والدین با نوجوانان در همین مرحله اتفاق می‌افتد.

ج‌) سلیقه‌ قرمز: این سلیقه متضاد با ارزش‌ها، باورها، اعتقادات و عرف جامعه است. نکته‌ مهم این است که ما آنقدر در سلیقه‌ زرد به نوجوان خود گیر می‌دهیم که از سلیقه‌ قرمز او غافل می‌شویم و ناگهان می‌بینیم نوجوان ما به بحران رسیده؛ در حالی که ما اصلاً از آن خبر نداشته‌ایم. خواهش بنده این است که آن‌جاهایی را که سلیقه‌ فرزندتان با شما متفاوت است، مدیریت کنید. تنش را پایین بیاورید تا بتوانید اطلاعات مربوط به سلیقه‌ قرمز او را از خودش بگیرید و آن را درست مدیریت کنید.

احساس تنهایی در نوجوانان

تحقیقاتی که در دانشگاه‌های مختلف اروپا و آمریکا انجام شده، نشان می‌دهد که 45 درصد از نوجوانان ما احساس تنهایی می‌کنند و این واقعاً فاجعه‌بار و بسیار وحشتناک است. به‌رغم اینکه دسترسی به اطلاعات در دنیای امروز بسیار گسترده‌تر شده، اما همین احساس تنهایی به یک بحران جدی در میان نوجوانان تبدیل شده است.

در ادامه‌ همین تحقیقات، به این نتیجه رسیده‌اند که یکی از عوامل اصلی ایجاد احساس تنهایی، پوچی و بی‌هویتی در نوجوانان، فضای مجازی است. ما قرار است در رابطه با فضای مجازی و بحرانی که برای نوجوان ما ایجاد می‌کند با یکدیگر گفت‌وگو کنیم.

در دوران نوجوانی انسان در حال تشکیل هویت و تکمیل شخصیت خود است. اگر در این مرحله تحت تأثیر رسانه و فضای مجازی قرار گیرد، ممکن است هویتش ناقص شکل گیرد و این موضوع در دوران جوانی به او آسیب‌های جدی وارد کند. بارها از پدر و مادرها شنیده‌ایم که می‌گویند: «من نمی‌دانم چرا فرزندم جدیدا چنین حرف‌هایی می‌زند»، «نمی‌دانم این فکرها از کجا به ذهنش رسیده، چون نه من و نه دوستانش چنین حرف‌هایی نزده‌ایم». این‌ها همان اطلاعاتی هستند که نوجوان از رسانه می‌گیرد. در واقع، امروز رسانه است که نوجوان ما را تربیت می‌کند. بنابراین، باید نسبت به فضای مجازی هوشیار و مراقب باشیم و آن را مدیریت کنیم.

مطمئن باشید که نمی‌توانید رسانه و فضای مجازی را حذف کنید؛ پس باید یاد بگیریم چگونه آن را مدیریت کنیم. زیرا مدیریت فضای مجازی به معنای حذف رسانه نیست. 

رفع اختلال خواب در نوجوانان

یکی از آسیب‌هایی که فضای مجازی به نوجوان وارد می‌کند، این است که وقتی نوجوان درگیر فضای مجازی می‌شود، اختلال خواب پیدا می‌کند. اکثر آن‌ها دچار بی‌خوابی و بیداری شبانه می‌شوند و اگر دچار این وضعیت شوند، مطمئن باشید از نظر فیزیولوژیکی نیز بدنشان به‌هم می‌ریزد.

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «خواب، سلطان بدن است». هنگامی‌که خواب دچار آسیب یا بی‌نظمی شود، مطمئن باشید که کل فیزیولوژی بدن انسان مختل می‌شود. به همین دلیل می‌بینیم که نوجوان پرخاشگر می‌شود یا گاهی رفتارهای عجیب و غریب از او سر می‌زند.

مادرش می‌گوید که چرا این کار را انجام می‌دهی؟ در حالی که ریشه این رفتارها، همان بی‌نظمی در خواب و درگیری با فضای مجازی است. پس باید مواظب خواب نوجوانمان باشیم. خواب باید مدیریت شود و حتماً باید فضای مجازی و رسانه را قبل از خواب مدیریت کنید؛ زیرا بیشترین تنش‌های مربوط به خواب به‌دلیل استفاده از فضای مجازی پیش از خواب است. این حجم زیاد از اطلاعات، می‌تواند آرامش ذهن و کیفیت خواب را مختل کند.

اولین قدمی که باید انجام دهیم، درک کردن نوجوان است. پژوهشی انجام شده که در آن زن و شوهرهایی را که ادعا می‌کردند همدیگر را به‌خوبی می‌شناسند، مورد بررسی قرار دادند. از آن‌ها خواستند اطلاعاتی درباره همسرشان بنویسند و بگویند در حال حاضر چه افکاری در ذهن او می‌چرخد. نتیجه نشان داد که تنها ۳۰ درصد اطلاعاتی که زن و شوهر از هم داشتند درست بوده است. 

در حالی که ما می‌گوییم هیچ رابطه‌ای نزدیک‌تر از رابطه‌ی زن و شوهری نیست، اما در همین رابطه نیز تنها حدود ۵۰ درصد شناخت‌ها درست از آب درآمده است. پس راهی جز درک کردن اطرافیانمان باقی نمی‌ماند. ما باید درک کنیم کاری را که با نوجوانمان انجام می‌دهیم، زیرا دنیای نوجوان، دنیایی آشفته و پر از سردرگمی است.

خواهش من از شما این است که اولین قدم در همراهی با نوجوان، درک کردن شرایط اوست. گاهی پدر و مادرها می‌گویند که «نه! نوجوان من خیلی خوب است. از مدرسه می‌آید و در گوشه‌ای می‌نشیند». اما وقتی او به اتاق مشاوره می‌آید، می‌بینیم پر از اضطراب، استرس و افکار آزاردهنده است و چون در خانواده ارتباط عاطفی مناسبی وجود ندارد، این احساسات را با پدر و مادرش در میان نمی‌گذارد.

البته این به آن معنا نیست که ساختار خانواده شکسته شود. گاهی ما آن‌قدر با نوجوانمان تعامل می‌کنیم که مرزها و قوانین خانواده از بین می‌رود. مطمئن باشید اگر ساختار در خانواده شکسته شود، نوجوان اضطراب و افسردگی بیشتری را تجربه خواهد کرد.

حتماً و حتماً بر ساختار خانواده تأکید داشته باشید. ساختار یعنی قوانینی که پدر و مادر در خانه وضع می‌کنند،  قوانینی عرفی که نظم خانه را حفظ می‌کند. این قوانین باید وجود داشته باشد و بر اجرای آن‌ها در خانه تأکید کنید.

زندگی بدون ساختار، زندگی‌ پر از اضطراب و افسردگی است. راهکار بعدی که باید عرض کنم، این است که ارتباطات انسانی را تقویت کنیم، به‌ویژه درون خانواده. باید ارتباط عاطفی در خانواده را گسترش دهیم و برای آن زمان و توجه ویژه بگذاریم. خواهش من این است که با نوجوانتان با فهم زمانه‌ی خودش گفت‌وگو کنید.

اگر مکانی را دوست دارد، پیشنهاد می‌کنم مخصوصاً برای والدینی که دختر نوجوان دارند، گاهی گفت‌وگو را در یک فضای مناسب انجام دهید؛ برای مثال چه اشکالی دارد که من دخترم را به یک کافه ببرم و با او در آن فضا گفتگو کنم؟ مطمئن باشید انتخاب مکان مناسب برای گفتگو می‌تواند شرایط ارتباطی شما را بسیار بهتر کند.

حتماً زمان مناسب برای گفت‌وگوهای عاطفی را هم در نظر بگیرید. معمولاً نوجوان، وقتی از مدرسه برمی‌گردد، پر از اضطراب و تنش است؛ بنابراین در همان لحظه وارد گفت‌وگو نشوید. در آن لحظه حال خوبی ندارد و مطمئن باشید که این ارتباط قطع خواهد شد.

ارتباط معنادار با خانواده را گسترش دهید. تحقیقات نشان داده که ارتباط معنادار با خانواده می‌تواند سرعت نشخوار فکری را کاهش دهد و خود نشخوار فکری از مهمترین آسیب‌هایی است که به نوجوان ما وارد می‌شود. اما ارتباط معنادار یعنی چه؟ ارتباط معنادار فقط این نیست که کنار خانواده بنشینیم و تلویزیون تماشا کنیم. ارتباط معنادار یعنی من دست نوجوانم را بگیرم، تماس چشمی با او برقرار کنم و با صمیمیت با او گفت‌وگو کنم. مطمئن باشید با همین راهکار ساده می‌توانید نوجوانتان را حتی برای دقایقی از فضای مجازی جدا کنید و این ارتباط انسانی و لذت‌بخش را با او به اشتراک بگذارید.

مدیریت فضای مجازی

نوجوان باید یاد بگیرد که چگونه فضای مجازی را مدیریت کند، اما سؤال این است که چطور این مهارت را یاد بگیرد؟ پاسخ روشن است که باید از من پدر و مادر یاد بگیرد. این نکته را به یادگار داشته باشید: «تربیت دیداری است، تربیت شنیداری نیست».

اگر من پدر یا مادر مدام درگیر گوشی خودم باشم، اگر قرار باشد تلفن همراه را در تمام فضای خانه با خودم بچرخانم، نمی‌توانم به فرزندم بگویم که از گوشی استفاده نکن». اگر می‌خواهم مدیریت فضای مجازی در بستر خانواده اتفاق بیفتد، باید از خودم شروع کنم.

وقتی وارد خانه می‌شوم، باید تلفن همراهم را همان‌جا کنار در بگذارم و کنار خانواده‌ام بنشینم. این رفتار به نوجوانم نشان می‌دهد که قرار نیست مدام از گوشی استفاده کنم. در کشورهای اروپایی نیز برای این موضوع تجربه‌ای جالب وجود دارد. شرکت آمازون در برخی کشورها جایی مخصوص برای قرار دادن موبایل در ورودی خانه‌ها طراحی کرده است؛ به این معنا که هر کسی وارد خانه می‌شود، گوشی‌اش را همان‌جا قرار می‌دهد.

یکی از آسیب‌هایی که امروز در زمینه‌ مدیریت فضای مجازی در خانواده‌ها دیده می‌شود، این است که تلفن همراه در تمام خانه می‌چرخد و همین باعث می‌شود که کودک یا نوجوان هم به خودش اجازه بدهد گوشی را به اتاق خواب ببرد. 

در ادامه، پدر و مادر دچار استرس و اضطراب می‌شوند که نکند فرزندشان در اتاق خواب مشغول تماشای محتوای نامناسب باشد، اما باید از خودمان بپرسیم که وقتی خود من تلفن همراهم را به اتاق خواب، حمام یا حتی سرویس بهداشتی می‌برم، چطور می‌توانم از فرزندم انتظار داشته باشم این کار را نکند؟ تربیت دیداری یعنی همین. فرزند من رفتارم را می‌بیند، نه سخنم را. پس اگر قرار است تغییری در خانواده اتفاق بیفتد، باید از خودمان آغاز کنیم. مطمئن باشید اگر از خودتان شروع کنید و با صبوری اجازه دهید این فرآیند طی شود، به‌زودی تغییر را در رفتار فرزندتان خواهید دید.

اضطراب و استرس نوجوانان 

یکی از آسیب‌هایی که فضای مجازی دارد و نوجوان وقتی درگیر آن می‌شود به آن مبتلا می‌شود، اضطراب و استرس است. برای اینکه بتوانم این وضعیت را مدیریت کنم، نباید بیش از حد گیر بدهم که الان چرا در فضای مجازی است، چون در این صورت قطعاً با من مقاومت خواهد کرد. 

تحقیقات نشان داده است نوجوانانی که بیش از اندازه از فضای مجازی و محتوای نامناسب استفاده می‌کنند، دچار اضطراب و استرس بیشتری هستند و هرچه این استرس افزایش پیدا کند، بیشتر درگیر فضای مجازی و محتوای نامناسب می‌شوند.

اما راهکار چیست؟ باید از مهارت مدیریت استرس استفاده کنم و وقتی این مهارت را به نوجوانم آموزش دهم، مطمئن باشید که استرس او کاهش پیدا می‌کند و کمتر سراغ فضای مجازی می‌رود. 

حال چه باید کرد برای مدیریت استرس؟ در گام نخست باید افکار نوجوان را تحلیل (آنالیز) کنم. البته توجه کنید، این کار را نباید شخصاً انجام دهم. حتما باید برای او زمان بگذارم و یک مشاور متعهد و متخصص پیدا کنم تا با او گفت‌وگو کند و در آن محیط امن، نوجوان بتواند افکارش را بیرون بریزد.

این افکار قدرت آن را دارند که نوجوان شما را پر از استرس کنند. وقتی افکارش را با یک آدم امن در میان می‌گذارد، مطمئن باشید حالش بهتر می‌شود. پس شما باید فضایی امن برای بروز افکارش فراهم کنید، زیرا این افکار تبدیل به احساس می‌شوند و احساس نیز در نهایت تبدیل به رفتار می‌شود.

بنابراین، باید کمک کنید که نوجوان افکارش را تحلیل کند. افکار غلط، احساس غلطی را ایجاد می‌کند و شما باید درباره‌ همین افکار نادرست، با او گفت‌وگو کنید.

یکی دیگر از کارهایی که می‌تواند در مدیریت استرس مؤثر باشد، این است که افکارش را بنویسد. سرعت گردش افکار در ذهن ما بسیار بالاست. تحقیقات نشان داده‌اند که یک انسان سالم حدود چهار هزار فکر در شبانه‌روز دارد. حالا تصور کنید افرادی که درگیر استرس، اضطراب یا غم و ناراحتی‌های خانوادگی هستند، ممکن است این تعداد افکارشان حتی به 10 هزار فکر در روز برسد و همین باعث می‌شود که در چرخه‌ای از افکار غلط و ناراحت‌کننده گرفتار شوند.

یکی از راهکارهایی که می‌خواهم خدمت شما عرض کنم این است که به نوجوانتان اجازه دهید افکارش را بنویسد. وقتی افکار خود را می‌نویسد، در واقع جلوی حمله‌ سریع فکر به احساس و رفتار را می‌گیرد. نوشتن به او کمک می‌کند از تصمیم‌های ناگهانی که ممکن است بگیرد، جلوگیری کند و به‌نوعی به او هشدار می‌دهد که حواسش باشد در حال چه فکری است و آن فکر قرار است تبدیل به چه رفتاری شود.

پس یک قدم مهم در مسیر آرامش نوجوان این است که به او یاد بدهیم افکارش را بنویسد تا بتواند جلوی سرعت ذهنش را بگیرد و پیش از عمل، بیشتر بیندیشد، زیرا تصمیم‌های ناگهانی ممکن است به جایی برسند که خدای نکرده نوجوان به خودش آسیب بزند و حالش بدتر شود.

پایان قسمت نخست