در ابتدای این نشست خبری، حجت‌الاسلام مجید باباخانی، رئیس سازمان هیئت و تشکل‌های دینی طی سخنانی بیان کرد: این سازمان با رسالت هدایت، هم‌افزایی و ایجاد هماهنگی میان مجموعه‌ها و تشکل‌های فعال در عرصه هیئت یکی از مهمترین نهاد‌های مردمی کشور به شمار می‌رود. هیئت‌ها در میان مجموعه‌های مردم‌نهاد از جهت گستره فعالیت، عمق اجتماعی و میزان استقلال از ساختار‌های دولتی و اداری جایگاهی بی‌بدیل و ممتاز دارند و همواره در تاریخ اجتماعی و معنوی ایران، نقش‌آفرینی اثرگذاری داشته‌اند.
وی افزود: کارکرد این نهاد‌ها به گونه‌ای است که حتی در صورت عدم مداخله یا حمایت مستقیم حاکمیت، سازوکار‌های تنظیمی و جریان‌ساز درونی میان آنها شکل گرفته و تداوم می‌یابد. با این حال ظرفیت هیئت‌ها فراتر از میزان بهره‌برداری کنونی است و ضرورت دارد با نگاه راهبردی و حداکثری، از توان و جایگاه اجتماعی آنان بهره‌مند شد.
نقش هیئت‌ها در مدیریت بحران‌های اجتماعی
حجت‌الاسلام باباخانی ادامه داد: مرور مقاطع تاریخی همچون نهضت اسلامی از سال ۱۳۴۲، پیروزی انقلاب اسلامی و دوره دفاع مقدس نشان می‌دهد که هیئت‌ها نقش برجسته‌ای در مدیریت بحران‌های اجتماعی، ساماندهی حرکت‌های مردمی و ارتقای روحیه معنوی اقشار مختلف داشته‌اند. امروزه نیز در بسیاری از استان‌های برخوردار از بافت فرهنگی ریشه‌دار از جمله اصفهان، فارس و یزد شکل‌گیری هیئت‌های اجتماعی رو به گسترش است و این مجموعه‌ها علاوه بر فعالیت آیینی و برگزاری مناسک به مسئله‌محوری و کنشگری اجتماعی نیز ورود جدی کرده‌اند.
رئیس سازمان هیئت و تشکل‌های دینی تصریح کرد: در همین راستا سازمان هیئت تلاش کرده است نقش حمایتی و تسهیل‌گرانه خود را در قالب رویداد‌های علمی، فرهنگی و آموزشی ایفا کند. طراحی جشنواره‌های مرتبط با هیئت‌های اجتماعی، برگزاری همایش‌های علمی با رویکرد تبیین پشتوانه‌های نظری و پژوهشی جریان هیئت و همکاری با مجموعه‌هایی همچون احیای امر از جمله اقدامات این سازمان است. در این مسیر مشارکت ارزشمند اندیشمندان و پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی زمینه‌ساز ارتقای سطح نظری این حرکت مردمی شده است.
وی بیان کرد: از سوی دیگر مسئله خانواده از بنیادی‌ترین موضوعات قابل توجه در مکتب اهل بیت(ع) و فرهنگ هیئت است. هیئت‌ها در حقیقت بر محور خانواده‌ای الهی و بر پایه محبت اهل بیت(ع) شکل گرفته‌اند و این نگاه خانواده را به‌عنوان مهمترین واحد اجتماعی در تربیت نسل و تحقق تحول تمدنی مورد توجه قرار می‌دهد. به همین دلیل هیئت‌هایی که موضوع خانواده را محور مأموریت خود قرار داده‌اند، آثار عمیق‌تری در پویایی اجتماعی و ارتقای روابط انسانی داشته‌اند.
نقش بانوان در پیدایش، تداوم و عمق‌بخشی به فرهنگ هیئت
حجت‌الاسلام باباخانی اظهار کرد: همچنین، نقش بانوان در پیدایش، تداوم و عمق‌بخشی به فرهنگ هیئت، نقشی اساسی و غیرقابل انکار است. تاریخچه هیئت به نوعی با مجاهدت و روشنگری حضرت صدیقه طاهره(س) و حضرت زینب کبری(س) پیوند خورده و هدایت جریان تعظیم شعائر دینی، بیان فضائل و تبیین مصائب اهل بیت(ع) از آغاز توسط بانوان شکل گرفته است. این پیشینه نشان می‌دهد که پرداختن به موضوع بانوان هیئتی می‌تواند یکی از محور‌های مهم علمی و پژوهشی همایش‌های مرتبط با حوزه هیئت و جامعه باشد.
وی تصریح کرد: از تمامی اساتید، پژوهشگران و فعالانی که در برگزاری این همایش علمی و فراهم‌سازی مقدمات آن تلاش کرده‌اند، قدردانی و تشکر می‌کنم. امید است این اقدامات گامی مؤثر در مسیر تعمیق هویت هیئتی و تقویت نقش اجتماعی این نهاد مقدس باشد.
نقطه تلاقی هیئت و خانواده
در ادامه، علی غلامی، دبیر علمی سومین همایش علمی هیئت و آئین‌های مذهبی نیز طی سخنانی اظهار کرد: آغاز بحث از این نقطه است که «نقطه تلاقی هیئت و خانواده» کجاست؟ می‌توان به خانواده و هیئت از دو منظر متفاوت نگریست؛ دو نوع نگاه به خانواده و دو نوع نگاه به هیئت وجود دارد که براساس آن معنا و کارکرد این دو نهاد تغییر می‌کند.
غلامی گفت: در نگاه رایج و متأثر از اندیشه مدرن جامعه از دو نهاد «فرد» و «اجتماع» تشکیل شده است. در این چارچوب خانواده بخشی از جامعه تلقی می‌شود و هر نوع برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و تحلیل درباره خانواده، ذیل ساختار جامعه تعریف می‌گردد. در نگاه نخست، این تلقی شاید بدیهی به نظر برسد که جامعه مجموعه‌ای از افراد است و نهاد‌هایی در آن فعالیت می‌کنند که یکی از آنها خانواده است. بنابراین، ظاهراً مشکلی در این تعریف وجود ندارد.
وی بیان کرد: اما نگاه دوم این است که آنچه مرحوم شهید مطهری در آثار خود مطرح کرده‌اند، با این رویکرد متفاوت است. ایشان معتقدند باید کارکرد، سازمان و سازوکار تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده را مستقل از جامعه بررسی کرد، زیرا خانواده نهادی دارای اصالت بوده و تنها یک زیرمجموعه یا سازمان اجتماعی تلقی نمی‌شود. برای توضیح می‌توان مثالی ساده بیان کرد؛ اگر در جامعه فردی مورد ضرب و جرح قرار گیرد، رسیدگی به آن طبق قانون مجازات اسلامی انجام می‌شود؛ اما همان رفتار در فضای خانواده، شرایط، احکام، آثار و نحوه رسیدگی متفاوتی دارد؛ بنابراین نمی‌توان خانواده را صرفاً در دل جامعه و هم‌عرض سایر سازمان‌ها قرار داد، زیرا این امر موجب تضعیف مزیت‌ها، کارکرد‌ها و پیامد‌های ویژه خانواده خواهد شد.
وی ادامه داد: بر همین اساس ما از میان دو قرائت خانواده، قرائتی را می‌پذیریم که طبق نظریه شهید مطهری خانواده را نهادی اصیل و در کنار «فرد» و «جامعه»، یک رکن بنیادین و مستقل می‌داند؛ نه نهادی طبیعی که در جامعه حل و مستحیل شده باشد. هیئت نیز همچون خانواده قابل تفسیر در دو چارچوب معنایی است. در نگاه نخست هیئت محلی برای بیان حزن و فرح اهل بیت(ع) قلمداد می‌شود؛ چنان‌که در بیان روایی آمده است که شیعیان ما از ما هستند؛ با حزن ما محزون و با شادی ما شاد می‌شوند. این نگاه صحیح و لازم است، اما کافی نیست.
هیئت؛ محل احیای امر اهل بیت(ع)
غلامی با بیان اینکه در نگاه عمیق‌تر هیئت را باید محل احیای امر اهل بیت (ع) دانست، گفت: در این چارچوب، هیئت صرفاً موقعیت مناسکی یا احساسی نیست، بلکه بستری برای معرفت‌افزایی، هدایت اجتماعی و زمینه‌سازی برای تحقق تمدن اسلامی است. براساس این نگاه هیئت وظیفه دارد نقشی فعال در پرورش انسان مؤمن، مسئول و تمدن‌ساز ایفا کند. بر مبنای نگاه تمدنی نمی‌توان تنها بر نقش فرد یا جامعه تأکید کرد؛ بلکه خانواده نیز دارای موضوعیت و اثرگذاری است. از این منظر هیئت می‌تواند در تشکیل، تثبیت، تحکیم و تعالی خانواده نقشی بی‌بدیل داشته باشد. در مقابل خانواده نیز می‌تواند سرمایه انسانی، تربیتی و فرهنگی لازم برای کارکرد تمدنی هیئت را فراهم آورد. بنابراین، هیئت و خانواده دارای رابطه دوسویه و تأثیر متقابل هستند و نباید هیچ‌یک را در دیگری مستحیل و بی‌نقش فرض کرد.
دبیر علمی همایش هیئت و آئین‌های مذهبی اظهار کرد: از همین رو، مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۵ در دیدار با مداحان تأکید کردند که «پدیده هیئت و مداحی نیازمند پژوهش علمی است». موضوعاتی همچون تأثیر محتوا، شعر، نوحه، آهنگ، سبک اجرا و پیام‌های هیئت بر نسل نوجوان و جوان از جمله مسائل قابل تحقیق و مبتنی بر روش‌های علمی است.
وی افزود: در سال ۱۴۰۲ موضوع همایش «هیئت در آیینه تاریخ» بود که با دریافت ۱۰۰ مقاله و پذیرش ۶۰ مقاله و برگزاری ۱۱ پیش‌نشست علمی، در روز ۲۶ فروردین سال ۱۴۰۲ برگزار شد. در سال ۱۴۰۳، عنوان همایش «روایت اجتماعی هیئت» تعیین شد که ۲۰۰ مقاله دریافت و ۹۱ مقاله پذیرفته شد. در این سال ۱۸ پیش‌نشست برگزار و مراسم اصلی در دانشکده الهیات دانشگاه تهران تشکیل شد.
هیئت کنشگر؛ قیام خانوادگی
غلامی بیان کرد: در سال ۱۴۰۴ موضوع همایش «هیئت کنشگر؛ قیام خانوادگی» تعریف شده است و برنامه‌ریزی برای افتتاحیه، پنل‌های تخصصی و اختتامیه انجام شده است. به‌دلیل تحولات اخیر منطقه و پیامد‌های جنگ ۱۲ روزه، تصمیم بر آن شد که اختتامیه همراه با افتتاحیه و پنل‌ها در خردادماه ۱۴۰۵ برگزار شود. در پایان امید است آنچه تاکنون بیان و برنامه‌ریزی شده است، به توفیق الهی تحقق یابد و گامی مؤثر در مسیر تعالی خانواده، بالندگی هیئت و تحقق تمدن نوین اسلامی باشد.
در ادامه، حجت‌الاسلام مجید دائی‌دائی، عضو شورای علمی سومین همایش علمی هیئت و آئین‌های مذهبی نیز طی سخنانی اظهار کرد: در سال ۱۳۹۵ رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با مداحان بیان فرمودند که پدیده مداحی در کشور ما ویژگی منحصربه‌فردی دارد و مشابه آن در هیچ کشور دیگری مشاهده نمی‌شود. ایشان ضمن تبیین اهمیت این پدیده تأکید کردند که مداحی ظرفیت انجام پژوهش‌های جدی، علمی و دانشگاهی را دارد و ضرورت دارد دانشجویان، اساتید و پژوهشگران درباره این حوزه مطالعه و تحقیق کنند؛ هم تحلیل و تفسیر علمی ارائه دهند و هم مسیر‌های توسعه علمی و روش‌مند این حوزه را شناسایی و معرفی کنند. با وجود چنین تأکیدی، این مسئله در سال‌های گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
وی افزود: در روز ۱۱ فروردین ۱۳۹۸، معظم‌له مجدداً در دیدار با مداحان به این موضوع اشاره کردند. طی چند سال پیش از آن دانشجویانی که قصد ارائه پایان‌نامه در موضوع «هیئت» را داشتند، با مخالفت برخی اساتید و شورا‌های پژوهشی مواجه می‌شدند؛ به گونه‌ای که موضوع هیئت شایسته تحقیق و پژوهش دانشگاهی تلقی نمی‌شد. حتی در برخی مراکز حوزوی نیز چنین رویکردی مشاهده می‌شد و پایان‌نامه‌هایی با موضوع برنامه‌ریزی راهبردی در هیئت‌های مذهبی رد می‌شد. این امر نشان‌دهنده آن بود که ظرفیت علمی هیئت جدی گرفته نشده و رویکرد پژوهشی به آن نهادینه نشده است، تا اینکه هشدار و مطالبه مستقیم رهبر انقلاب موجب شکل‌گیری توجه علمی بیشتر به این عرصه شد.
حجت‌الاسلام دائی‌دائی ادامه داد: در این راستا لازم است از زحمات مجموعه احیای امر مستقر در دانشگاه امام صادق (ع) که طی چند سال گذشته با تلاش علمی، پژوهشی و اجرایی، همایش‌های متعدد تخصصی در حوزه هیئت را برگزار کرده‌اند قدردانی شود. استمرار سه ساله این همایش و برنامه‌های علمی و میدانی همراه آن نشانه استمرار و جدیت این حرکت علمی در حوزه مطالعات هیئت است. همچنین، بخش مهمی از تلاش‌های برگزارکنندگان برگزاری نشست‌های علمی در دانشگاه‌های مختلف بوده است که در دوره گذشته حدود ۱۷ تا ۱۸ نشست تخصصی محقق شده است.
وی تصریح کرد: تقویت نگرش علمی نسبت به هیئت از آن جهت اهمیت دارد که هیئت پدیده‌ای بومی، اصیل و دارای ظرفیت تمدنی است. با وجود این موضوع گاهی با معیار‌های غیرعلمی مورد قضاوت قرار می‌گیرد. برای مثال انشعاب در هیئت‌ها از بیرون امری منفی و آسیب‌زا تلقی می‌شود، در حالی که نگاه علمی می‌تواند آن را نشانه‌ای از توسعه، رشد طبیعی و گسترش مسئولیت‌پذیری نسلی در هیئت تحلیل کند؛ همان‌گونه که در نظام‌های صنعتی، ایجاد شرکت‌های متعدد و نیمه‌مستقل نشانه رشد ساختاری و توسعه ظرفیت‌هاست. البته این فرآیند نیازمند ضوابط، اصول و طراحی علمی است.
احیای سنت روضه‌های خانگی
وی افزود: موضوعات پژوهشی متعددی در حوزه هیئت وجود دارد که هنوز به صورت علمی و نظام‌مند مورد بررسی قرار نگرفته است؛ از جمله الگوسازی برای هیئت‌های دخترانه، احیای سنت روضه‌های خانگی، تحلیل تأثیر سبک زندگی آپارتمانی بر مناسک دینی، طراحی مدل‌های نوین برگزاری عزاداری و آینده‌پژوهی هیئت در مواجهه با فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی. هرچند فناوری قادر به تولید شعر، مداحی یا حتی محتوای سخنرانی خواهد بود، اما هرگز جایگزین «عقلانیت، معنویت و عاطفه حسینی» در هیئت نخواهد شد. با این حال، عدم پیش‌بینی علمی می‌تواند زمینه‌ساز چالش‌های آینده شود.
حجت‌الاسلام دائی‌دائی ادامه داد: برای نمونه، مجالس ترحیم یکی از عمومی‌ترین و قدیمی‌ترین شکل‌های هیئت خانوادگی در جامعه بوده است که کمتر با رویکرد علمی مورد بررسی قرار گرفته است. این مجلس ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و هویتی فراوان دارد و لازم است ضمن آسیب‌شناسی دقیق، راهکار‌های ارتقای آن طراحی شود. همچنین، در حوزه منبر امکان تبدیل آن به یک نظام آموزشی مؤثر با طراحی محتوایی و روش‌شناسی نوین وجود دارد؛ چراکه بسیاری از منابر از لحاظ محتوا و عمق فراتر از واحد‌های درسی دانشگاهی هستند، اما کمتر با رویکرد مدیریت آموزشی و ارزیابی اثربخشی به آنها پرداخته شده است.
وی بیان کرد: در مجموع هیئت یک ظرفیت تمدنی فراگیر است که هم مسائل قابل حل با رویکرد علمی دارد و هم فرصت‌هایی گسترده برای الگوسازی و پیشبرد جامعه اسلامی. هیئت می‌تواند محور محله، کنشگر اجتماعی و حل‌کننده مسائل باشد. استفاده از تجربیات پیشکسوتان، ثبت و تحلیل تجربیات موفق، طراحی مدل‌های آموزشی و تربیتی و تبدیل دانش تجربی به دانش قابل انتقال، از ضرورت‌های این عرصه است. امید است تمامی این تلاش‌ها منجر به تقویت هرچه بیشتر جریان اهل‌بیت(ع)، ارتقای سطح معرفت و بصیرت دینی جامعه و برافراشته‌تر شدن پرچم عزت و ولایت شود.
انتهای پیام