ساده‌زیستی؛ شرط تقرب الهی

مریم شمخانی، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌و‌گو با ایکنا از قم، با بیان اینکه قرآن کریم برای «مصرف درست» مبانی روشنی ارائه و از نظر ارزش‌های اخلاقی نیز ملاک نزدیک شدن انسان به خداوند را تقوا معرفی کرده است، گفت: یکی از امور اخلاقی که در این زمینه اهمیت دارد ساده‌زیستی است، زیرا کسی که می‌خواهد مقرب درگاه الهی باشد، باید آنچه را خدا دوست دارد انجام دهد و آنچه را خداوند ناپسند می‌داند ترک کند.

وی افزود: در مسئله مصرف، خداوند در قرآن برای ما الگو تعیین کرده و در آیه 31 سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ و بخورید و بیاشامید ولى زیاده‏‌روى نکنید که او اسرافکاران را دوست نمى‌دارد»؛ خداوند نمی‌فرماید «نخورید»، بلکه می‌فرماید «بخورید و بیاشامید، اما زیاده‌روی نکنید» اگر کسی از نعمت‌هایی که خداوند در اختیارش قرار داده فراتر از حد اعتدال استفاده کند، این رفتار «اسراف» است و خداوند اسراف‌کنندگان را دوست ندارد پس چنین فردی به تقرب الهی نخواهد رسید.

شمخانی با اشاره به تفاوت «اسراف» و «تبذیر» ادامه داد: موضوع بعدی، تفاوت «اسراف» و «تبذیر» و نسبت آن‌ها با مصرف بهینه است. اسراف خروج از حد اعتدال است، هر چند لزوماً موجب ضایع کردن چیزی نشود. به‌طور نمونه، کسی که می‌تواند لباسی را با قیمت مناسب در محلی ساده بخرد، اما برای تفاخر همان لباس را با چند برابر قیمت از برند‌های خاص تهیه می‌کند، درواقع از اعتدال خارج شده است؛ هر چند چیزی را نابود نکرده باشد، اما تبذیر آن نوع خرج‌کردنی است که موجب «اتلاف» و «نابودی» نعمت می‌شود. به‌طور نمونه، برای دو مهمان، به اندازه چندین نفر غذا تهیه کردن که بخش زیادی از آن دور ریخته می‌شود؛ این رفتار تبذیر است.

وی تصریح کرد: برای جلوگیری از اسراف و تبذیر باید تعادل را رعایت کرد. آنچه قرآن از ما می‌خواهد مصرف بهینه است؛ یعنی اعتدال. چه در غذا، چه در خرید وسایل، هزینه‌ها باید در اندازه نیاز باشد.

رعایت اعتدال و قناعت؛ عامل مهم جلوگیری از اسراف

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه قناعت عامل مهمی در جلوگیری از اسراف است، گفت: قناعت باعث به‌وجود آمدن اقتصاد پایدار می‌شود. قرآن کریم در آیه ۸۱ سوره مبارکه طی می‌فرماید: «کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى؛ و دستور دادیم که از این رزق حلال و پاکیزه که نصیبتان کردیم تناول کنید و در آن به کفر نعمت و ترک شکرگزاری طغیان و سرکشی مکنید وگرنه مستحق غضب و خشم من می‌شوید، و هر کس مستوجب خشم من شدید همانا خوار و هلاک خواهد شد.» یعنی از آنچه خدا روزی‌تان کرده بخورید، اما زیاده‌روی نکنید، که اگر طغیان کنید، موجب خشم خدا می‌شود. پس خداوند روزی را عطا کرده، اما وظیفه ما رعایت اعتدال و قناعت است.

شمخانی اضافه کرد: اگر توازن مصرف برقرار شود، جامعه‌به سوی تعادل حرکت می‌کند و ابزار‌هایی که خدا در جهان قرار داده به‌درستی به‌کار گرفته می‌شود. نتیجه این خواهد بود که کشور از وابستگی به دیگران رها می‌شود و به خودکفایی و تولید ملی می‌رسد. وقتی این اتفاق بیفتد، اقتصاد ما اقتصادی پایدار خواهد بود؛ زیرا اگر مردمی دست نیاز به‌سوی دیگران دراز کنند، اسیر آنان خواهند شد، اما اگر استغنا داشته باشند و از نیازمندی به بیگانگان دوری کنند، هم‌رده و هم‌تراز آنان خواهند شد. این همان سخن امیرالمؤمنین امام علی(ع) است که می‌فرمایند: «وَ افْتَقِرْ إلی مَنْ شِئْتَ فَأنْتَ أسیرُهُ؛ و خود را نیازمند هر که خواهی بدان و از او تقاضای کمک نما تا اسیر او شوی.»

وی اظهار کرد: از دیگر عوامل مهم اصلاح، فرهنگ ساده‌زیستی در جامعه است. فرهنگ مصرف‌گرایی باید جای خود را به فرهنگی مقاوم بدهد که معنویت را بر مادیت مقدم می‌دارد. مسئولان که الگو‌های جامعه‌اند، باید خود پیش‌قدم شوند، مادیات را کنار بگذارند و معنویت را برگزینند. در این صورت، این رفتار کم‌کم به فرهنگ عمومی تبدیل می‌شود و مردم ضمن رعایت این اصول، دیگران را نیز از رفتار‌های غلط بازمی‌دارند. به‌طور نمونه اگر ببینند کسی غذای سالمی را دور می‌ریزد، به او تذکر می‌دهند، تا این نظم اخلاقی به یک اصل جمعی بدل شود.

استاد حوزه و دانشگاه گفت: امام خمینی(ره) نیز در این باره به مسئولان سفارش می‌کردند که ارزش انسان به خانه بزرگ و باغ وسیع نیست؛ اگر ارزش انسان به این امور بود، باید پیامبران نیز چنین می‌کردند، حال آنکه سیره آنان خلاف این را نشان می‌دهد. ارزش انسان در هیاهوی ظاهری نیست. با این نگرش، مسئولان الگوی زیستی صحیحی ارائه می‌کنند و مردم نیز از آنان می‌آموزند و جامعه از اسراف دور می‌شود و به جامعه‌ای مقاوم تبدیل می‌شود که نه بحران اقتصادی و نه سیاسی آن را متزلزل نمی‌کند.

توزیع عادلانه ثروت مهمترین وظیفه مسئولان است

شمخانی تأکید کرد: برای رسیدن به این وضعیت، یکی از مهم‌ترین وظایف مسئولان توزیع عادلانه ثروت است. هنگامی که ثروت به‌طور ناعادلانه توزیع شود، دارایی در دست عده‌ای اندک انباشته می‌شود، تجمل‌گرایی در میان آنان گسترش می‌یابد و در مقابل، فقرا دچار سوءتغذیه، بیماری و محرومیت می‌شوند. اگر توزیع ثروت به عدالت اصلاح شود، این تعادل برقرار می‌شود و اسراف در هر دو سوی جامعه کاهش می‌یابد. مسئولان باید قوانینی وضع کنند که چنین توزیعی را تضمین کند.

وی بیان کرد: مثالی روشن در این زمینه تفاوت امکانات در محله‌های مختلف شهر است: اتوبوس‌های تمیز، شیک و مجهز در بالاشهر، در مقابل اتوبوس‌های فرسوده در پایین‌شهر؛ خیابان‌های صاف و جدول‌کشی‌شده بالاشهر، در برابر کوچه‌های خراب و نامنظم پایین‌شهر. گاهی این وضعیت را با این دلیل توجیه می‌کنند که «آن‌ها عوارض بیشتری می‌دهند» که این توجیه نادرست است. حتی اگر چنین باشد، مصارف شهری باید برای کل جامعه باشد.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: در خانواده نیز باید برای جلوگیری از اسراف، برنامه‌ریزی مالی وجود داشته باشد. خانواده باید بداند درآمدش چقدر است و متناسب با همان هزینه کند. اگر اضافه آمد، در جای لازم مصرف شود؛ اگر کم آمد، از بخش‌های غیرضروری کم کند. قرآن نیز در آیه هفتم سوره طلاق می‌فرماید: «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا؛ بر توانگر است که از توانگری‌اش (همسر بچه‌دارش را در ایام عدّه)هزینه دهد، و هر که رزق و روزی‌اش تنگ باشد از همان که خدا به او عطا کرده هزینه دهد. خدا هیچ‌کس را جز به اندازه رزقی که به او عطا کرده است، تکلیف نمی‌کند. خدا به‌زودی پس از سختی و تنگنا، فراخی و گشایش قرار می‌دهد.» یعنی توانگر از دارایی خود هزینه کند و کسی که تنگدست است از آنچه خدا به او داده خرج کند.

وی گفت: مصرف‌گرایی غلطی که امروز در جامعه رواج یافته، نتیجه فرهنگی وارداتی است. تولیدکنندگان خارجی برای فروش کالا‌های خود، فرهنگ مصرف‌گرایی را به جوامع هدف منتقل کرده‌اند تا بازارشان از رونق نیفتد. ما باید با کمک مسئولان و با تکیه بر فرهنگ غنی ایرانی اسلامی خود که کاملاً مخالف مصرف‌گرایی است، در برابر این هجمه بایستیم و مصرف را مدیریت کنیم.

شمخانی افزود: برای مدیریت این وضعیت آیات قرآن کریم رهنمون ما هستند. دنیا و اموال آن، به فرموده قرآن، «لعب و لهو» است؛ یعنی اگر انسان به آن مشغول شود، دچار غفلت می‌شود. هدف از بهره‌گیری از دنیا، آبادانی آن به نیت آخرت است. اگر نیت انسان آخرت باشد، گرفتار اسراف نمی‌شود. مسئولان نیز باید از کالای غیرملی استفاده نکنند و فرهنگ تولید را میان مردم گسترش دهند تا هرکس متناسب با استعداد خود تولیدکننده باشد. وقتی انسان زحمت تولید را می‌بیند، در مصرف آن اسراف نمی‌کند. دولت نیز باید از تولید حمایت کند و مالیات تولیدکنندگان را کاهش دهد؛ چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود به مالک اشتر سفارش می‌کنند که مالیات کمتری از قشر تولیدکننده بگیرد.

وی در پایان گفت: اما الگو چه کسانی هستند؟ بهترین الگوها، کامل‌ترین آن‌ها هستند؛ پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع). ممکن است گفته شود که آنان در زمان دیگری زندگی می‌کردند، اما ما الگو‌های معاصر نیز داریم: امام خمینی(ره)، رهبر معظم انقلاب، سردار سلیمانی، شهید برونسی، شهید رئیسی و دیگر بزرگان که در عین ساده‌زیستی، زندگی‌شان بسیار متعادل و سالم بوده است. از آنان می‌توان الگو گرفت و زندگی معمولی خود را اصلاح کرد.