ایکنا در راستای بررسی ابعاد مختلف فعالیتهای فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه و بررسی میزان اثرگذاری این برنامهها در میان نسل جوان و نوجوان کشور به گفتوگو با رضا معممیمقدم، مدیرکل فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف پرداخته است که مشروح آن را در ادامه میخوانیم.
اولویت اصلی سازمان اوقاف و امور خیریه در سال جاری ارتقای نقش بقاع متبرکه بهعنوان مراکز اجتماعی، فرهنگی و قرآنی است. این یعنی نگاه سازمان صرفا محدود به کارکرد مذهبی و زیارتی بقاع نیست، بلکه تلاش میشود این اماکن مقدس به پایگاههای محوری در زندگی اجتماعی مردم تبدیل شوند؛ پایگاههایی که علاوه بر معنویت و نیایش، بستری برای ارتقای سطح فرهنگی جامعه، تقویت ارتباطات اجتماعی، ایجاد زمینه برای همدلی و همیاری مردمی و همچنین گسترش فعالیتهای قرآنی و معرفتی باشند. در حقیقت، اوقاف قصد دارد ظرفیت بالقوه و عظیم بقاع متبرکه را که در طول سال پذیرای میلیونها زائر و مجاور هستند، به موتور محرک توسعه فرهنگی و اجتماعی بدل کند.
بر همین اساس، تلاش میکنیم فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی و قرآنی همتراز با فعالیتهای اقتصادی و موقوفات دنبال شود. این نکته به معنی ایجاد توازن میان کارکرد اقتصادی موقوفات به عنوان تأمینکننده پشتوانه مالی برنامههای اوقاف و نقش فرهنگی آنهاست. یعنی سازمان اوقاف میخواهد به مردم نشان دهد که همانگونه که موقوفات در حوزه اقتصادی و پشتیبانی از خدمات اجتماعی فعال هستند، در حوزههای فرهنگسازی، آموزش قرآنی، ارتقای اخلاق اجتماعی و توسعه مشارکتهای مردمی نیز با همان جدیت فعالیت میکند. این همترازی باعث میشود که وقف بهعنوان یک نهاد تمدنساز در همه ابعاد زندگی اجتماعی حضور پررنگتری داشته باشد.
این اولویتها براساس اسناد و سیاستهای بالادستی سازمان و سند ملی ارتقای فرهنگ وقف، ظرفیتهای موجود موقوفات و نیازهای جامعه انتخاب شدهاند. یعنی تصمیمات سازمان یک شبه یا براساس سلایق مقطعی اتخاذ نشده، بلکه بر پایه چارچوبهای راهبردی، اهداف کلان فرهنگی کشور و اسنادی که مسیر حرکت وقف در آینده را مشخص میکنند، تنظیم شده است. از سوی دیگر، ظرفیتهای گسترده موقوفات در سراسر کشور نیز بهطور دقیق بررسی شده و نیازهای جامعه در حوزههای مختلف فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و قرآنی مورد تحلیل قرار گرفته است. این ترکیب سهگانه (سیاستهای کلان، ظرفیتهای واقعی، و نیازهای مردم) باعث شده انتخاب اولویتها از پشتوانه علمی، کارشناسی و اجتماعی برخوردار باشد و قابلیت اجرا و اثرگذاری واقعی داشته باشد.
برای مثال در این زمینه برای اولین بار ۸۰ فعالیت در ۱۱ راهبرد و محور تهیه شده و برای توسعه فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی، قرآنی و مدیریتی سازمان اوقاف و امور خیریه هدفگذاری شدند. این اقدام نشاندهنده آن است که سازمان اوقاف از مرحله فعالیتهای پراکنده و مقطعی عبور کرده و وارد مرحله برنامهریزی دقیق، نظاممند و مبتنی بر شاخصهای قابل ارزیابی شده است. این ۸۰ فعالیت که ذیل ۱۱ راهبرد تعریف شدهاند، دامنهای گسترده را دربرمیگیرند، از تولید محتواهای فرهنگی و برگزاری رویدادهای قرآنی گرفته تا تقویت فضای معنوی بقاع، آموزش نیروی انسانی، ایجاد بسترهای مشارکت مردمی، توسعه برنامههای اجتماعی مرتبط با سبک زندگی اسلامی و همچنین، ارتقای مدیریت و حکمرانی وقف در کشور. بهعبارتی دیگر، این هدفگذاری برای نخستین بار نقشه راهی روشن و عملیاتی برای سازمان اوقاف ترسیم کرده است تا با تکیه بر ظرفیت موقوفات و بقاع متبرکه، نقش فرهنگی و اجتماعی خود را به شکلی مؤثر، گسترده و آیندهساز دنبال کند.
رویکرد برنامهها شامل توسعه مراکز اجتماعی، فرهنگی و قرآنی و مدیریتی در بقاع متبرکه است و این رویکرد نشان میدهد که سازمان اوقاف قصد دارد بقاع را از سطح یک مکان زیارتی صرف به سطح یک مجموعه فعال، پویا و چندمنظوره ارتقا دهد. به همین دلیل، برنامههای متنوع و گستردهای طراحی شده که هر یک بهنوعی در تقویت نقش اجتماعی و فرهنگی این اماکن مؤثر هستند. در همین راستا ۱۱ حوزه فعالیت اوقاف تعریف شده که هر کدام با هدفگذاری دقیق و با توجه به نیازهای روز جامعه تدوین شدهاند.
۱ - حوزه عبادی و معنوی به منظور تقویت فضای معنوی و ارتقای کیفیت مراسم عبادی در بقاع طراحی شده و تلاش میکند بقاع متبرکه همچنان محور اصلی رشد معنوی مردم باشند.
۲ ـ حوزه فرهنگی و آموزشی که شامل برنامههایی برای ارتقای سطح معرفت دینی، آموزشهای قرآنی، کلاسهای فرهنگی و دورههای مهارتی است.
۳ ـ حوزه خانواده، کودک و نوجوان با هدف پاسخگویی به نیازهای تربیتی و آموزشی این گروهها و تبدیل بقاع به محیطی امن و سازنده برای نسل جدید.
۴ ـ حوزه اجتماعی و مردمی که نقش بقاع را به عنوان مراکز تجمع، همدلی و خدمات اجتماعی تقویت میکند و زمینه مشارکت مردم در فعالیتهای خیرخواهانه را فراهم میکند.
۵ ـ حوزه اقتصادی و اشتغال با هدف بهرهگیری از ظرفیت موقوفات برای ایجاد اشتغال و بهبود معیشت جامعه، بهویژه جوانان.
۶ ـ حوزه زیارتی و خدماتی که شامل ارائه خدمات مناسب به زائران، بهبود فضای زیارتی و ارتقای رفاه و تجربه معنوی مراجعان است.
۷ ـ حوزه هنری و ادبی با تمرکز بر ترویج هنرهای دینی، برگزاری جشنوارهها، نمایشگاهها و فعالیتهای فرهنگی مبتنی بر هویت اسلامی.
۸ ـ حوزه مدیریتی و رهبری برای ارتقای کیفیت مدیریت بقاع و آموزش مدیران و خدام بهگونهای که توان اداره این مجموعههای گسترده را داشته باشند.
۹ ـ حوزه محیطی و زیرساختی که شامل نوسازی، بهسازی و ایجاد زیرساختهای لازم برای اجرای برنامههای فرهنگی و اجتماعی است.
۱۰ ـ حوزه علمی و دانشبنیان برای استفاده از ظرفیتهای علمی، نوآوری، فناوریهای جدید و تبدیل بقاع به مراکز پشتیبان فعالیتهای دانشبنیان.
۱۱ ـ حوزه تعاملات نهادی و ارتباطات که به هماهنگی با دستگاهها، نهادها، سازمانها و جریانسازی فرهنگی در سطح ملی و محلی توجه دارد.
سازمان اوقاف همچنین، از بقاع برای اجرای کارگاههای مهارتآموزی و کلاسهای آموزشی ویژه جوانان استفاده میکند تا این اماکن، پایگاههای فعال اجتماعی باشند. هدف این است که جوانان نهتنها بهصورت معنوی از بقاع بهره ببرند، بلکه بتوانند مهارتهایی کسب کنند که در زندگی فردی، خانوادگی و حتی شغلی آنها اثرگذار باشد. این برنامهها کمک میکند که بقاع متبرکه به فضایی زنده و کارآمد تبدیل شوند؛ فضایی که در آن آموزشهای دینی، مهارتهای عملی، فعالیتهای فرهنگی، مشاورههای اجتماعی و خدمات مردمی در کنار هم ارائه شود و نیازهای گوناگون جامعه را پاسخ دهد.
جایگاه فعالیتهای فرهنگی و اقتصادی در اوقاف مشخص و تفکیک شده است و این تفکیک بهگونهای طراحی شده که هر دو حوزه ضمن برخورداری از استقلال ساختاری و کارکردی بتوانند یکدیگر را تقویت کرده و در نهایت خروجی مشترکی برای جامعه ایجاد کنند. در همین چارچوب، فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی بهطور مستقیم برای بقاع متبرکه انجام میشود، یعنی برنامههایی مانند دورههای آموزشی، کلاسهای قرآنی، نشستهای فرهنگی، فعالیتهای هنری، برنامههای مشاورهای و اجتماعی، همایشها و کارگاهها، مستقیماً در فضای بقاع اجرا میشوند تا این اماکن به کانونهای فرهنگی و اجتماعی تبدیل شوند. درآمد حاصل از این فعالیتها نیز صرف فعالیتهای مدیریتی، مانند حقوق خدام، امور جاری، پروژههای فرهنگی و عمرانی میشود.
به بیان دیگر، هرچه فعالیتهای فرهنگی در بقاع توسعه یابد، امکان اداره بهتر بقاع، تقویت زیرساختها، ارائه خدمات مطلوبتر به زائران و ارتقای فضای معنوی و فرهنگی آنها فراهمتر خواهد شد. این ساختار به بقاع اجازه میدهد که بهتدریج در زمینه فعالیتهای فرهنگی، آموزشی و اجتماعی به نوعی خودکفایی و پایداری مالی دست پیدا کنند. از سوی دیگر، فعالیتهای اقتصادی مربوط به موقوفات است و کاملا در چارچوب نیات واقفان و برنامهریزیهای کلان اقتصادی سازمان دنبال میشود. در این حوزه درآمد موقوفات به مولدسازی اقتصادی در حوزههای مختلف اختصاص پیدا میکند، یعنی سرمایهگذاریها و مشارکتهایی که هم درآمد پایدار ایجاد میکند و هم به تحقق نیازهای ضروری کشور کمک میکند. برای مثال، این سرمایهگذاریها در حوزههایی مانند امنیت غذایی، رفع ناترازی انرژی، حمایت از شرکتهای دانشبنیان، توسعه اقتصاد دریاپایه و سایر طرحهای تولیدی و اشتغالزا انجام میشود. این اقدامات نهتنها منجر به ایجاد اشتغال برای اقشار مختلف جامعه میشود، بلکه زیرساختهای اقتصادی کشور را تقویت میکند و نقش وقف را بهعنوان یک منبع مهم اقتصادی در توسعه ملی برجستهتر میکند.
به این ترتیب، درآمد موقوفات هم باعث توانمندسازی اقتصادی کشور و اشتغالزایی میشود و هم بقاع متبرکه را از نظر فرهنگی و اجتماعی فعال نگه میدارد. یعنی با وجود آنکه فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی بقاع از نظر اجرایی و مالی مستقل برنامهریزی میشوند، اما بخش اقتصادی وقف نیز به صورت غیرمستقیم به پایداری فعالیتهای فرهنگی کمک میکند و مانع از رکود یا توقف این فعالیتها میشود. هدف ما این است که فعالیت فرهنگی و اجتماعی بقاع، مستقل از درآمد موقوفات باشد، اما هر دو محور به همدیگر کمک کنند و اثرگذاری اجتماعی و اقتصادی گستردهای ایجاد کنند. این نگاه یک مدل مدیریتی متوازن ایجاد میکند که در آن حوزه فرهنگی، بدون وابستگی کامل به حوزه اقتصادی، مسیر خود را طی میکند، اما حوزه اقتصادی نیز با ایجاد درآمد پایدار، پشتوانهای برای توسعه فرهنگی و اجتماعی فراهم میآورد. نتیجه این همافزایی، افزایش نقش بقاع در زندگی مردم، تقویت سرمایه اجتماعی، رشد معنوی جامعه و در عین حال مشارکت فعال وقف در حل مسائل اقتصادی کشور است.
در این زمینه ابتدا موقوفات مغفول شناسایی شدهاند، یعنی مجموعهای از موقوفاتی که طی سالهای گذشته به دلایل مختلف مانند ضعف اطلاعرسانی، نبود بهرهبرداری مناسب، مشکلات حقوقی یا بیتوجهی در مدیریت از چرخه فعال فرهنگی و اجتماعی خارج شده بودند، بهصورت دقیق مورد شناسایی و بررسی قرار گرفتند. این شناسایی با بهرهگیری از اطلاعات تاریخی، اسناد وقفی، بررسیهای میدانی و گزارشهای محلی انجام شد تا تصویر کاملی از وضعیت موجود این موقوفات به دست بیاید. پس از مرحله شناسایی، وضعیت حقوقی و مالی آنها بررسی شده است. این بررسی شامل تعیین وضعیت مالکیت، احیای اسناد، تعیین تکلیف اراضی، رفع تعارضات حقوقی، ارزیابی میزان درآمد، هزینهها و بدهیهای احتمالی و همچنین، مشخص کردن میزان بهرهبرداری ممکن از هر موقوفه بوده است. این گام بسیار مهم است زیرا بدون تثبیت وضعیت حقوقی و مالی، هیچ اقدام اجرایی قابل اتکا نمیتواند انجام شود.
در ادامه، دفترچه و جدول درآمد و هزینه برای موقوفات شاخص تهیه شده است. این دفترچهها نقش نقشه راه دارند و بهطور دقیق مشخص میکنند که هر موقوفه چه میزان ظرفیت مالی دارد، منابع درآمدی آن چیست، هزینههای ضروری کدام هستند و چه بودجهای باید برای احیا و نگهداری آن اختصاص پیدا کند. این اقدام موجب شده مدیریت موقوفات بهصورت علمی، شفاف و قابل پیگیری انجام شود. سپس، طرحهای مرمت و بازسازی اجرا شد. این طرحها شامل نوسازی بناهای تاریخی، مقاومسازی سازهها، بهسازی فضاهای فرهنگی، احیای معماری اصیل، ایجاد زیرساختهای جدید برای استفاده فرهنگی و همچنین، اصلاح آسیبهای ناشی از گذر زمان یا شرایط محیطی است. مرمت موقوفات تاریخی نهتنها به بازگشت هویت فرهنگی آنها کمک میکند، بلکه این اماکن را به فضاهایی قابل استفاده برای نسل امروز تبدیل میکند.
علاوه بر این، کاربریهای فرهنگی و آموزشی برای این موقوفات تعریف و تأیید شده است. یعنی هر موقوفه با توجه به قدمت، موقعیت جغرافیایی، ظرفیت فضایی و ماهیت وقف، برای فعالیتهایی مثل برگزاری کارگاههای هنری، کلاسهای آموزشی، برنامههای پژوهشی، نشستهای فرهنگی، کتابخانهها و مراکز مطالعاتی مورد بهرهبرداری قرار میگیرد. این کاربریها پس از بررسی کارشناسانه، بهصورت رسمی تأیید شده تا اجرای برنامهها مستند، قانونی و پایدار باشد.
در نهایت، مستندسازی فعالیتها با تولید محتوای فرهنگی و آموزشی در دستور کار است. این مستندسازی شامل ثبت تاریخچه موقوفه، روایتهای فرهنگی و اجتماعی آن، تهیه فیلم و عکس از مراحل مرمت، تدوین بروشورها و کتابچههای آموزشی، تولید محتوا برای عرضه عمومی و معرفی عمومی موقوفات در رسانهها و شبکههای اجتماعی است. هدف این است که ارزش فرهنگی این موقوفات هم برای مردم و هم برای نسلهای آینده شناخته شود و فرآیند احیای آنها ثبت و ماندگار شود.
در این حوزهها دورهها و کارگاههای آموزشی ویژه جوانان و بانوان برگزار میکنیم. این دورهها شامل برنامههای متنوعی مانند دورههای سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی، کارگاههای مهارتآموزی و تربیت اخلاقی است که با هدف ارتقای آگاهی، توانمندسازی فردی و اجتماعی و تقویت مهارتهای زندگی برای جوانان و بانوان طراحی شدهاند. این برنامهها تلاش میکنند تا افراد بتوانند هم در زندگی شخصی و خانوادگی و هم در محیط اجتماعی، رفتارها و مهارتهای مثبت و سازنده را فراگیرند و بهکار ببرند.
علاوه بر آموزشهای مهارتی و اخلاقی، برنامههای مشاورهای و حمایتی برای گروههای آسیبپذیر نیز اجرا میشود. این برنامهها شامل مشاورههای روانشناختی، آموزشی و اجتماعی، حمایتهای فرهنگی و تربیتی و ارائه راهکارهای عملی برای حل مشکلات روزمره افراد است. در این مسیر، پایگاههای فرهنگی و مشاورهای در بقاع متبرکه ایجاد شدهاند تا بهعنوان مرکز ارائه خدمات تخصصی و هدایت اجتماعی عمل کنند. این پایگاهها بهگونهای طراحی شدهاند که هم دسترسی گروههای مختلف جامعه به خدمات آسان باشد و هم ظرفیت بالقوه بقاع برای اثرگذاری اجتماعی به حداکثر برسد. یکی از نقاط قوت این برنامهها، حضور بیش از ۵۰۰ مربی متخصص سبک زندگی در بقاع کشور است. این مربیان با دانش، تجربه و تخصص خود، دورهها و کارگاهها را هدایت میکنند، آموزشهای فردی و گروهی ارائه میدهند و نقش حیاتی در انتقال مفاهیم فرهنگی و اجتماعی ایفا میکنند.
وجود این شبکه گسترده مربیان، امکان برگزاری برنامههای مستمر، گسترده و اثرگذار در تمام مناطق کشور را فراهم میکند و باعث میشود ظرفیت بالقوه بقاع متبرکه بهصورت عملی در جامعه ظاهر شود. به این ترتیب بقاع متبرکه نه تنها محل زیارت و فعالیتهای عبادی هستند، بلکه به پایگاههای آموزشی، تربیتی و اجتماعی تبدیل میشوند که میتوانند در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، ترویج فرهنگ سالم و ارتقای مهارتهای جوانان و بانوان نقش مؤثر و پایدار ایفا کنند. استفاده حداکثری از ظرفیت بقاع باعث میشود این اماکن مقدس به مراکز پویا و فعال در خدمت جامعه تبدیل شوند و اثرگذاری اجتماعی و فرهنگی آنها فراتر از بعد مذهبی و زیارتی گسترش یابد.
بله؛ در سازمان اوقاف و امور خیریه کارگروهی با مسئولیت معاون فرهنگی و اجتماعی در این زمینه تشکیل شده و اقدامات متنوع و مستمری انجام میدهند. این کارگروه مأموریت دارد تا فعالیتهای فرهنگی اوقاف را فراتر از مرزهای کشور معرفی کرده و زمینه تعامل با نهادها، مراکز و سازمانهای فرهنگی کشورهای دیگر را فراهم کند. یکی از نکات مهم این است که سازمان اوقاف عضو اجلاسیه اعتاب جهان تشیع است و از طریق این عضویت امکان برگزاری جلسات مستمر تولیتها و کمیتههای تخصصی فراهم شده است. در این جلسات تجربیات، برنامهها و راهکارهای مدیریت و توسعه فرهنگی تبادل میشود و هماهنگیهای لازم برای اجرای پروژههای مشترک بینالمللی انجام میگیرد.
همچنین، همایشها و برنامههای مشترک با حضور نهادهای فرهنگی کشورهای دیگر برگزار میشود تا ظرفیتهای فرهنگی، اجتماعی و آموزشی اوقاف در سطح جهانی معرفی و تقویت شود. از سوی دیگر، سازمان اوقاف به تولید محتوای دیجیتال و رسانهای توجه ویژه دارد تا فعالیتهای فرهنگی خود را به مخاطبان بینالمللی معرفی کند. این اقدامات شامل پخش برنامههای قرآنی آنلاین، معرفی وقایع فرهنگی و آموزشی، و انتشار محتوا در شبکههای اجتماعی بینالمللی است. با بهرهگیری از این ظرفیتها، امکان ارتباط مستقیم با مخاطبان خارج از کشور فراهم میشود و ارزشها، آموزهها و فعالیتهای فرهنگی اوقاف به شکل گسترده و تأثیرگذار معرفی میشود.
هدف نهایی این برنامهها این است که فعالیتهای فرهنگی اوقاف نه تنها در سطح ملی، بلکه در سطح بینالمللی نیز شناخته و اثرگذار شود و جایگاه بقاع متبرکه و موقوفات فرهنگی بهعنوان مراکز اجتماعی، آموزشی و فرهنگی معتبر در جهان تقویت شود. به این ترتیب، ترکیب فعالیتهای حضوری، همکاریهای بینالمللی و تولید محتوای دیجیتال، چارچوبی جامع برای بینالمللیسازی فرهنگ وقف و فعالیتهای اوقاف فراهم میکند.
انتهای پیام