نام حضرت زهرا (س) در قبیله‌های غرب آفریقا

محسن معارفی، رایزن فرهنگی ایران در تانزانیا در یادداشتی که به مناسبت میلاد حضرت فاطمه(س) در اختیار ایکنا گذاشت، نوشت: نشانه‌های حضور تشیع در آفریقا برایم همیشه جالب توجه بوده و هست، به خصوص اینکه به دلایل مختلف تاریخی – که مجال بحث آن نیست، تقریبا مطمئن هستم در بسیاری از نقاط آفریقا، اسلام با لباس تشیع وارد این قاره پربرکت شده است. در این نوشتار کوتاه می‌خواهم از برخی خاطراتم که مرتبط با حضرت زهرا سلام الله علیها است، در غرب آفریقا بنویسم.

به دلایل کاری، چندین سال در کشورهای غرب آفریقا تردد داشتم. با پیروان مختلف تیجانی‌ها، قادری‌ها، احمدیه‌ها و قبایل مختلف فولانی، فانتی و داگومبا نشست و برخاست داشتم و همواره از اینکه ارادت آنها به خاندان اهل بیت(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) تا به این حد زیاد است و آنها نهایت تواضع و ارادت را به این خاندان پاک و مطهر دارند، رشک می‌بردم. در یک جلسه‌ای که با چیف (رئیس قبیله) در کشور توگو داشتم، یکی از کارمندانم به نام «سید قاسم» همراهم بود، وقتی به جمع او را معرفی کردم و گفتم او سید و به قول شما «شریف» است، جلسه تقریبا به هم خورد! همه به سمتش حمله ور شدند تا او را ببوسند و به لباسش تبرک کنند و یادشان رفت که او کارمند من است! تقریبا در تمام خانواده‌های مسلمانان غرب آفریقا که دخترانی دارند، نام فاطمه را به اشکال مختلف روی دخترانشان می‌توان دید؛ فاتو، فاتومتا، فاتیما، فادوما، فدیمه و ... بخشی از این نام‌های تغییر شکل یافته از نام مبارک صدیقه طاهره (س) در غرب آفریقا است. بسیاری از فرقه‌های صوفیه در تسبیح‌های بلند خود و یا با یادآوری حدیث کساء به حضرت زهرا(س) متوسل می‌شوند. سید احمد تیجانی که موسس فرقه تیجانیه است و در غرب آفریقا پیروان زیادی دارد، در کتاب خودش به نام الأحزاب و الأوراد می‌گوید: 

علما درباره اینکه فاطمه (س) برتر بوده است یا عایشه، اقوال مختلفی دارند، لکن من هیچ کسی را بر پاره تن رسول الله (ص) ترجیح نمی‌دهم. چرا که برخی عرفا از طریق مشاهدات ربانی و نه صرف شنیده‌ها، دیده‌اند که فاطمه (س) بعد از پدرش رسول‌الله (ص) به مرتبه «قطانیت عظمی» رسیده و وقتی امر چنین است، پس تناسبی بین فاطمه(س) و عایشه نیست... فاطمه(س) قطعا از عایشه و مریم و آسیه برتر بوده است. او به مرتبه‌ای از کمال نزد پدرش رسید که هیچ کسی از زنان نباید حتی در آن طمع کند... او هیچ‌گاه بیماری زنان را ندید، چرا که نطفه‌اش بعد از خوردن سیبی از سیب‌های بهشت بسته شده بود، به این خاطر بود که پدرش او را «حوری بهشتی در لباس آدمیان» (حوراء آدمیه) نامید.

او یک حوری بود چون از باقیمانده خاکی که در تمام فرزندان حضرت آدم (ع) است، آفریده نشد بلکه نطفه‌اش از امور معنوی و اسرار بهشت که خداوند از آن حوری‌ها را خلق کرده، بسته است و لذا دامانش از آنچه به زنان دیگر می‌رسد، پاک شد و به این گونه «حوریه در لباس آدمی» شد و به مرتبه بالایی نزد خداوند رسید که به جز نبوت بالاتر از آن نیست. عایشه و غیرعایشه نباید حتی به این مقام چشم داشته باشند. (الأحزاب و الأوراد التیجاني ص242 تا 246).

در بسیاری از قبایل مسلمانان غرب آفریقا، همچنان از اینکه مرد غیر سیدی، خانم سیده‌ای را به همسری بگیرد، ناخرسند می‌شوند. سید علی حرازمی از بزرگان صوفیه در این باره در کتابش گفته است: روزی سید احمد تیجانی دید که یکی از یاران غیرسید قصد دارد با دختر سیده‌ای ازدواج کند، او را از این کار منع کرد و گفت: چه بسا روزی کاری کنی که این زن را ناراحت کنی، آن وقت فاطمه (س) دختر پیامبر (ص) ناراحت می‌شود و هر چه فاطمه(س) را ناراحت کند، پدرش پیامبر را ناراحت می‌کند. (سیدي علي الحرازمي المغربي:ص 38).

اما زیباترین توسل به حضرت زهرا (س) در غرب آفریقا را شیخ احمد از کشور بنین برایم تعریف کرد؛ در شبی که مسیر طولانی را با او از شمال به جنوب بنین می‌پیمودم. او خودش از قبیله فولانی بود؛ قبیله عشایر بسیار معروف مسلمان در غرب آفریقا که به تعبیر مستشرق معروف فرانسوی، موریس دی لافوس تمدن غرب آفریقا ساخته کوچ‌های آنهاست. شیخ احمد می‌گفت من وقتی بچه بودم، با دیگر کودکان شعری را به زبان فولانی در کوچه‌ها می‌خواندیم، به خصوص وقتی هوا گرم می‌شد، پدر و مادر ما لباسهایی به ما می‌دادند و ما دست می‌گرفتیم و می‌خواندیم: 

فاطمتو بنو بنت النبی

ویلو ننه دیم وله

بعدها بررسی کردم و از پدربزرگ‌ها درباره معنای این شعر پرسیدم؛ آنها گفتند: این یک رسمی قدیمی در قبیله فولانی است. وقتی که باران نمی‌بارید و چشم‌ها به آسمان بود، زنان لباس‌هایی که نیاز به شستن داشت، به دست می‌گرفتند و به صحرا می‌رفتند. آنجا لباسها را با دست بالا می‌گرفتند و تکان می‌دادند و همه با هم چند بار این شعر را می‌خواندند و می‌گفتند: خدایا این لباسها، لباسهای کنیزان حضرت فاطمه(س) است و ما می‌خواهیم بشوریم ولی آب نداریم. این شعر را تکرار می‌کردند و با قلب‌های شکسته به آن بانوی مطهر توسل و از خداوند متعال به نام او، طلب باران می‌کردند. 

قبیله فولانی از منطقه نوبه در سودان و اتیوپی به غرب آفریقا آمده‌اند. مادران امام جواد (ع)، امام هادی (ع)، امام حسن عسکری (ع) و حتی به روایتی امام دوازدهم (ع) از کنیزان نوبی بوده‌اند.