دعا تنبل‌پرور نیست؛ انسان باید هم دعا کند هم تلاش

به گزارش ایکنا، آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی، مرجع تقلید جهان تشیع، شامگاه پنجم دی‌ماه در ادامه سلسله جلسات اخلاق خود در قم به بحث دعا پرداخت و اظهار داشت: بشر بسیار پیشرفت کرده است و خداوند نیز در برخی از آیات قرآن به این ترقی بشر اشاره کرده است؛ از جمله: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا» (به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم، و آنان را در خشکی و دریا بر مرکب‌هایی که در اختیارشان گذاشتیم سوار کردیم، و از نعمت‌های پاکیزه روزی بخشیدیم، و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری کامل دادیم).

ایشان ادامه دادند: یعنی ما بشر را بر بیابان، کوه، آسمان و زمین مسخر کرده‌ایم، اما با وجود این همه پیشرفت، انسان همچنان نیازمند دعا است.

وی افزود: بشر همواره آماج بلاهاست و هر روز می‌شنویم که فلان زلزله، سیل و بلای دیگر رخ داده است؛ بنابراین انسان همیشه باید دست به دعا بردارد و از خدا بخواهد او را از بلا نجات دهد. نباید تصور کند که اکنون که می‌تواند به هوا برود و پیشرفت صنعتی دارد، دیگر نیازی به دعا ندارد.

آیت‌الله سبحانی بیان کرد: در قرآن دو آیه وجود دارد که ما را به دعا دعوت می‌کند. آیه اول می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» یعنی اگر بندگان من از من بخواهند، بدانند که من نزدیکم؛ خداوند همه جا حاضر است و نباید فکر کنیم که در جایی دور یا آسمان‌هاست. در آیه دیگر آمده است: «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» بنابراین این دو آیه به ما وعده می‌دهند که اگر دعا شرایط لازم را داشته باشد، استجابت آن حتمی است.

آیت‌الله سبحانی با اشاره به جایگاه دعا، اظهار کرد: پیامبر(ص) فرمودند: «الدعا مخ العباده»؛ یعنی دعا واقعیت و مغز بندگی است. وهابیون از این کلمه سوءاستفاده کرده‌اند و می‌گویند چون دعا مغز بندگی است، وقتی از پیامبر(ص) طلب شفاعت می‌کنید، گویا او را می‌پرستید؛ اما حقیقت این است که دعا مغز عبادت است و دعاءالله مخ العباده است، نه اینکه هر دعوت و دعایی عبادت محسوب شود.

وی افزود: اگر هرگونه دعا یا درخواست از دیگران را عبادت بدانیم، آنگاه هیچ موحدی روی زمین باقی نخواهد ماند. برای مثال وقتی از کسی می‌خواهیم چای بیاورد یا فلان کار را انجام دهد، این عبادت نیست.

آیت‌الله سبحانی تصریح کرد: به لحاظ علمی اگر بخواهیم بررسی کنیم، دعایی که مخاطب آن موجودی مستقل باشد – نه دعای انسان عاجزی که گفته می‌شود «مخ العباده» است – عبادت محسوب می‌شود. دعای خداوند، آفریدگان آسمان و زمین، عبادت است نه دعای دیگری. خداوند بالذات مستقل است و ماسوی‌الله حتی پیامبر(ص) و ائمه(ع) فقیر بالذات هستند. همان‌گونه که در قرآن آمده است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» بنابراین «الدعا مخ العباده» برای بشر نیست.

وی افزود: هر انسانی نسبت به بالاتر از خود نوعی دعوت و درخواست دارد، اما این عبادت محسوب نمی‌شود؛ حقیقت دعا، درخواست از خداوند منان است.

استاد درس خارج حوزه با اشاره به شرایط استجابت دعا اظهار کرد: برخی افراد زیاد دعا می‌کنند ولی اجابت نمی‌شود. برای فهم علت آن باید به سیره ائمه(ع) مراجعه کنیم. امام صادق(ع) فرمودند، اگر می‌خواهید دعای شما مستجاب شود، چند شرط را رعایت کنید: ۱. از حلال زندگی کنید و از ربا و کم‌فروشی پرهیز کنید. ۲. حقی بر گردن دیگران نداشته باشید. ۳. در شکم خود مال حرام نداشته باشید و کسی که حقی بر گردن شماست، آن را ادا کنید.

آیت‌الله سبحانی افزود: انسان وقتی نزد فرد بزرگی می‌رود، تمیز و مرتب و با لباس پاکیزه حاضر می‌شود. همین اصل در محضر خدا هم صدق می‌کند؛ اگر ربا یا مظالم مردم بر گردن ما باشد، خداوند به دعا نگاه نمی‌کند.

آیت‌الله سبحانی با اشاره به زمان‌های مناسب برای دعا تصریح کرد: وقتی قرآن تلاوت می‌شود و به پایان آن رسیدیم، دعا مستجاب می‌شود. دوم، هنگام شنیدن اذان، زیرا اذان مؤذن بالا می‌رود و این لحظه دعا مؤثر است. سوم، هنگام نزول باران، زیرا باران رحمت خداست و وقتی رحمت آمد، دعا نیز باید در کنار آن باشد تا خداوند مستجاب کند. چهارم، مجاهدی که در میدان نبرد حضور دارد و به سمت دشمن می‌رود، دعایش مستجاب می‌شود؛ همان‌گونه که پیامبر(ص) برای علی(ع) هنگام جنگ با عمربن عبدود دعا کردند.

استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان اینکه دعایی که برخلاف مقدرات قطعی خداوند باشد پذیرفته نمی‌شود، اظهار کرد: «وَمَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ ۖ أَفَلَا يَعْقِلُونَ»؛ یعنی هر کسی سنش بالا برود، قوای بدن ضعیف‌تر می‌شود. گاهی یک پیرمرد می‌خواهد مانند یک جوان زندگی کند، اما تقدیر الهی قابل تغییر نیست و در این سنین باید انسان دعاهای دیگری مانند عاقبت بخیری داشته باشد.

وی افزود: دعای دیگری که مستجاب نمی‌شود، این است که بگوییم «خدایا مرا نمیران»، در حالی که قرآن فرموده است: «كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ». همچنین کسی که خودش نخواهد سرنوشتش تغییر کند، دعایش مستجاب نمی‌شود، زیرا قرآن فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ». برخی افراد غرق گناه هستند و از خدا چنین و چنان می‌خواهند، اما خواست خودشان با تقدیر الهی همخوانی ندارد.

وی تأکید کرد: بنابراین دعاهایی که برخلاف مقدرات قطعی خداوند هستند، مستجاب نمی‌شوند. برای مثال، ظهور امام زمان(عج) از امور قطعی در آفرینش و تقدیر الهی است و اگر کسی دعا کند که ایشان نیاید، اجابت نمی‌شود، زیرا این امر از مقدرات الهی ثابت است.

استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره به آداب دعا اضافه کرد: دعا تشریفات و مقدماتی دارد. وقتی ما می‌خواهیم به رئیس یک مدرسه نامه بنویسیم، مقدمات را رعایت می‌کنیم و با احترام درخواست خود را مطرح می‌کنیم، اما چرا وقتی از خداوند درخواست می‌کنیم، همین روش را رعایت نکنیم؟ نباید گفت: «خدایا فورا برای من یک همسر زیبا بیاور». پیامبر(ص) قبل از دعا، خداوند را توصیف و تمجید می‌کردند، سپس درخواست خود را مطرح می‌کردند. مانند دعای:
«يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ، يَا مَنْ لَمْ يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْر، يَا عَظِيمَ الْعَفْوِ، يَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ…»

ایشان همچنین می‌فرمودند:
«اللهم انت الاول فلیس قبلک شیئ و انت الاخر فلیس بعدک شیئ و انت الظاهر فلیس فوقک شیئ و انت الباطن فلیس دونک شیئ انت العزیز الحکیم»
بنابراین دعاهای بی‌تدبیر و بدون مقدمات به سرعت به اجابت نمی‌رسند.

وی افزود: باید دعا را مکرراً تکرار کرد، نه اینکه یک بار دعا کنیم و سپس بی‌خیال شویم. نباید فکر کنیم که چون یکبار دعا کردیم، حتماً اجابت می‌شود؛ باید مکرراً دعا کنیم تا یکی از آنها مستجاب شود. به قول حافظ: «از هر کرانه تیرِ دعا می‌کنم روان/ باشد که از آن میانه یکی کارگر شود». بنابراین اگر دعا کردیم و اجابت نشد، نباید مایوس شویم.

وی تأکید کرد: برخی افراد فکر می‌کنند اگر یکبار نماز استسقاء نخواندند و اجابت نشد، کافی است و دعا را رها می‌کنند، در حالی که باید مکرراً دعا کرد تا اجابت شود.

آیت‌الله سبحانی در جمع‌بندی بحث خود افزود: بشر با وجود ترقی و پیشرفت، همچنان آماج بلاهاست و بی‌نیاز از دعا نیست؛ قرآن نیز در دو آیه بر این نکته تأکید کرده است. سپس درباره جایگاه دعا و اینکه «مخ عبادت» است سخن گفتیم؛ پس از آن شرایط و آداب دعا و اینکه مقدرات قطعی الهی قابل تغییر نیست، بیان شد. آخرین نکته هم اینکه نباید به یک دعای مختصر بسنده کنیم و شاید از میان دعاهای مکرر یکی مستجاب شود.

آیت‌الله سبحانی با اشاره به تمایل برخی افراد به غرب، گفت: برخی جوانان با این رویکرد فکری می‌گویند: «شما می‌گویید دعا کنید، اما دعا تنبل‌پرور است، یعنی فرد در خانه می‌نشیند و فقط دعا می‌کند و دنبال کار نمی‌رود.» به نظر بنده، این سخن صحیح نیست، زیرا خدایی که فرمود «دعا کنید» خود نیز فرموده است: «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ»؛ بنابراین مرد مسلمان باید دو بال داشته باشد: در یک دست بیل و کلنگ و کار، و در دست دیگر دعا.

وی افزود: امیرمؤمنان(ع) روزی وارد مسجد شدند و دیدند گروهی نشسته و فقط دعا می‌کنند، به آنان گفتند «رجال الغیب» یعنی در غیبت اهل دعا هستند و مردم برایشان غذا می‌آورند. حضرت فرمودند: «سگ‌های کوفه هم اینطور هستند» و آنان را از مسجد بیرون کردند و تأکید کردند که انسان باید اهل کوشش و تلاش باشد و دعا نیز بکند.

این مرجع تقلید ادامه داد: اشکال دیگری که مطرح می‌شود این است که چون دعا امر مقدری است، پس چرا باید دعا و کار کنیم؟ پاسخ این است که مقدرات شرط دارد؛ دعا یکی از علل است. برای مثال، آمدن باران و رسیدن خیر به انسان دارای علل متعدد است و دعا یکی از مقدمات و علل آن است. بنابراین مقدر است به شرط دعا؛ یعنی دعا از علل بیرون نیست. این اشکال با اشکال اول متفاوت است.

آیت‌الله سبحانی بیان کرد: اشکال دیگر این است که دعا مقدرات را تغییر نمی‌دهد و آنچه مقدر است، همان می‌رسد. اما همان خدایی که مقدرات را فراهم کرده، می‌تواند آن را تغییر دهد؛ بنابراین این اشکال نیز وارد نیست. در روایت هم داریم: «ولو ابرم ابراما».

وی با اشاره به اینکه معمولاً هنگام دعا مردم آیه شریفه «امن یجب المضطر» را می‌خوانند، اظهار کرد: به نظر بنده این درست نیست، زیرا این تعبیر خطاب خداوند به مشرکین در روز قیامت است و ما نباید از این دعا استفاده کنیم. بهتر است به جای آن بگوییم: «یا من یجیب المضطر» و در کلمه اول تغییر ایجاد کنیم تا معنا به درستی منتقل شود.