مسئله توسعه‌نیافتگی فرهنگ قرآنی و راه‌حلی به نام «منشور توسعه فرهنگ قرآنی»

با نگاهی اجمالی به مفروضات ارائه شده در جدول، امکان ایجاد چالش بین پیش‌فرض‌هایی با عبارت «نگرش مثبت» و پیش‌فرض‌هایی با عناوین «اختیارات حکومتی» وجود دارد. بر این اساس، مطالعات گوناگون درباره فرهنگ سیاسی ایرانی (11) نشان‌دهنده آن است که ایرانیان نسبت به فعالیت‌های سیاسی نگرش مثبت ندارند و تجربه تاریخی نشان‌دهنده آن است که مداخلات حکومتی در زمینه‌های گوناگون، منجر به بدبینی مردم به آن فعالیت‌ها می‌شود. بر این اساس، به نظر می‌رسد تا آن زمان که نگرش تاریخی منفی آحاد جامعه به فعالیت‌های سیاسی ـ حکومتی تبدیل به نگرش مثبت نشود، انتظار اثربخشی خط‌مشی‌ها و توصیه‌های مبتنی بر پیش‌فرض نگرش مثبت کمی دور از واقعیت است. بر این اساس، در این تحلیل پیش‌فرض‌های رقیب با عناوین «اختیارات حکومتی» از دور خارج می‌شوند.

از سویی، پیش‌فرض‌های «جامعه و حکومت شیعی» با پیش‌فرض‌های «امکان توسعه فرهنگ قرآنی» تا حدودی در چالش قرار دارد؛ زیرا، در نگاه ابتدایی برخی از آحاد جامعه خارج از گفتمان شیعی قرار دارند. در این امتداد، گسترش قلمرو فعالیت به خارج از مرزهای کشور با در نظر گرفتن مهجوریت گفتمان شیعی در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی، دور از واقعیت است. بر این اساس، توصیه‌های مبتنی بر «امکان توسعه فرهنگ قرآنی در خارج از کشور» و بخشی از قسمت‌های توصیه‌های مبتنی بر «امکان توسعه فرهنگ قرآنی در داخل کشور» از دور خارج می‌شوند.

یکی دیگر از مفروضات موجود در جدول، اعتماد به ظرفیت‌های موجود در آموزش عمومی، آموزش عالی، پژوهش، تبلیغ و ترویج، رسانه و ... و اعتقاد به امکان ارتقای آنهاست. این پیش‌فرض دارای تعارض درونی است. اگر ظرفیت‌های موجود قادر به تحقق اهداف نگارش یافته در منشور را داشتند، وجود منشور ضرورتی نداشت. در پاسخ به این تعارض می‌توان ادعا کرد در متن منشور ارتقای ظرفیت‌های موجود در نظر گرفته شده است. اما باید گفت، وجود ظرفیت و قابلیتی برای ارتقای ظرفیت‌های موجود در کشور تأمل برانگیز است! همانطور که مشاهده سوابق منتهی به تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی نشان‌دهنده آن است بسیاری از ظرفیت‌های کنونی، محصول خط‌مشی‌ها و سیاست‌های پشتیبان منشورند؛ یعنی، همان تجاربی که امروز خط‌مشی‌گذاران را به تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی رسانده است، در خلق وضعیت موجود اثرگذار بوده است. هیچ شاخصی برای سنجش بهبود وضعیت موجود نسبت به وضعیت سابق وجود ندارد. بر این اساس، پیش‌فرض امکان ارتقای ظرفیت‌های موجود با ایجاد «شورای توسعه فرهنگ قرآنی» و کمیسیون‌های وابسته آن، کمی دور از انتظار است و بر این اساس، مفروضات مذکور از دور خارج می‌شوند.

یکی دیگر از مفروضات موجود در جدول، عدم حضور تعالیم قرآنی در زندگی فردی و اجتماعی به دلیل کاربردی نبودن آنهاست. این پیش‌فرض، با پیش‌فرض «وجود فرهنگ قرآنی» در چالش است. چطور می‌شود فرهنگ قرآنی وجود داشته باشد اما در زندگی فردی و اجتماعی حضور نداشته باشد؟ از سویی، تأکید بر «کاربردی بودن» متأثر از فلسفه «پراگماتیسم امریکایی» حاکم بر اندیشه جهانیان در عصر حاضر است. معنای کاربردی بودن چیست؟ پاسخ به این سؤال در عصر کنونی، بسیار عینی و طبیعی و مادی است. آیا در عصر کنونی برای آنکه تعالیم قرآن را در زندگی فردی و اجتماعی حاکم کنیم، راه‌حل‌هایی غیر از آن راه‌حل‌هایی که در سیره پیامبر اکرم وجود داشته است را می‌توان به کار بست؟ اساساً طرح «کاربردی‌سازی» برای تعالیم قرآنی، چه تفاوت‌هایی با «کاربردی‌سازی» برای سایر موارد دارد؟ 

بر اساس تحلیل مذکور، به نظر می‌رسد خط‌مشی‌گذاران قرآنی نتوانسته‌اند با نگاهی جامع برای بهره‌برداری از همه ظرفیت‌ها و ابزارهای اجباری، داوطلبانه و نیمه اختیاری خط‌مشی‌گذاری طرح‌ریزی نمایند. بر این اساس، با توجه به دیدگاه رقیب که «دیدگاه بدبینانه به فعالیت‌های قرآنی حکومتی» دارد، می‌توان برخی از راه‌حل‌ها را به شرح زیر پیشنهاد کرد:
1. حداقل‌سازی «حاکمیت» در فعالیت‌های قرآنی و اعتماد به بخش مردمی
2. عادی‌سازی «موضوع قرآن» از دیدگاه حاکمیت و بازگشت به تکریم و بزرگداشت مردمی
3. پرهیز از تفکیک‌های دولتی برای فعالیت‌های قرآنی؛ مانند تفکیک به آموزش عمومی، آموزش عالی، تبلیغ و ترویج
4. حذف نگاه «فعالیت قرآنی به مثابه شغل» و بوروکراتیزه کردن کارهای قرآنی
لازم به ذکر است، گاه خط‌مشی عمومی شامل یک «عدم اقدام» دولت می‌شود و همواره دلالت بر جنبه «ایجابی» ندارد.
د. جمع‌بندی مفروضات
در مجموع، دو گروه از مفروضات در زمینه فعالیت‌های قرآنی وجود دارد. مفروضاتی که نگاه مردم به فعالیت‌های حکومتی را مثبت می‌دانند و مفروضاتی که نگاه مردم به فعالیت‌های حکومتی را منفی می‌دانند. بر این اساس، در نگاه اوّل مردم پذیرای توصیه‌های حکومتی‌اند و ظرفیت‌های درونی دولت قابل ارتقا است. در نگاه دوم، مردم نسبت به هرآنچه حکومت بر آن تأکید کند، حساس یا بی‌تفاوت می‌شوند. بر این اساس، مفروضات باقی‌مانده را می‌توان به شکل زیر نمایش داد:
1. امکان مهندسی فرهنگ
2. امکان تغییر در اولویت‌های مدیریت فرهنگی با منشور
3. وجود فرهنگ قرآنی و امکان توسعه آن با منشور
4. امکان توسعه نظریه‌پردازی با منشور
5. وجود نظام‌های چهارگانه
6. امکان نظریه‌پردازی مبتنی بر فرهنگ و معارف قرآن
7. ضرورت نقش حمایتی و پشتیبانی دولت
8. وظیفه دولت نسبت به داخل و خارج از کشور
9. امکان گسترش فرهنگ قرآنی
10. وظایف «تأکیدی» حکومتی در انس مردم با قرآن
11. طریقیت انس با قرآن در درک مفاهیم آن
12. وجود زیبایی‌ها و لذات معنوی در قرآن کریم
13. وجود اقشار تأثیرگذار (خواص) در جامعه
14. وظیفه «اهتمام ویژه» حکومتی نسبت به خواص
15. ابتنای حداقلی فعالیت‌های قرآنی کنونی بر مطالعه، کارشناسی و تحقیق شایسته
16. وجود فرآیندهای قرآنی غیرکاربردی
17. وجود ظرفیت توسعه فرهنگ قرآنی در حوزه‌های علمیه
18. نگرش مثبت مردم به حوزه‌های علمیه
19. وجود نظام‌های تعلیم و تربیت، رسانه، تبلیغات دینی و  ...
20. مشارکت سازمان‌های متعدد حکومتی و غیرحکومتی در توسعه فرهنگ قرآنی
21. امکان ایجاد هم‌افزایی بین سازمان‌های متعدد با منشور
22. مطلوبیت حضور حداقلی دولت در فعالیت‌های قرآنی
23. اثربخشی بخش مردمی در فعالیت‌های قرآنی
24. نهادینه‌سازی فرهنگ «انس با قرآن» به‌صورت غیررسمی
25. خانواده، کانون تربیت اسلامی
هـ. سنتز مفروضات و جمع‌بندی

با توجه به مفروضات مثبت و منفی نسبت به فعالیت‌های قرآنی حکومتی و ضرورت حضور حکومت در جامعه بشری، می‌توان به شرح زیر به سنتز مفروضات 25 گانه مذکور پرداخت:

بسیاری از آحاد جامعه ایرانی نسبت به قرآن کریم و تعالیم اهل بیت علیهم‌السلام دارای نگرش مثبت‌اند و قرآن کریم در نگاه ایشان محترم است. بر این اساس، خواه دولت دخالت کند یا خیر، به فعالیت‌های قرآنی خواهند پرداخت. دولت در عصر کنونی با بهره‌گیری از مختصات و الزامات اداره بوروکراتیک، به پیشبرد کارهای خود می‌پردازد. مسئله آن است که فرهنگ حاکم بر جوامع بشری در جهان کنونی، سبک زندگی خود را ایجاد کرده است. در این سبک زندگی، ارزش‌های مبتنی بر جهان‌بینی سکولار شکل گرفته‌اند. خانواده جایگاه اصلی خود در نهادینه‌سازی فرهنگی را از دست داده است. نقش‌های مادرانه در بسیاری از جوامع شهری از درون خانواده به سازمان‌ها منتقل شده است. انسان کنونی، سازمانی است و عواطف انسانی جای خود را به درک سازمانی از همه مسائل داده است. واقعیت سازمان‌های مدرن، مبتنی بر اصل جدایی «واقعیت» از «ارزش» است. بر این اساس، باید تأکید شود فرهنگ قرآنی در پرتو جهان‌بینی قرآنی محقق خواهد شد. مسئله دولت در این زمینه آن است که چطور با کاهش حضور خود، زمینه را برای حاکمیت جهان‌بینی قرآنی فراهم سازد. اگرچه، دغدغه‌مندی مسئولان و خط‌مشی‌گذاران به ایجاد سازمان‌های بیشتر با مأموریت‌های قرآنی منجر می‌شود، اما باید توجه داشت گسترش سازمان‌های بوروکراتیک عرصه را بر تحقق جهان‌بینی قرآنی تنگ می‌سازد. بر این اساس، سنگین‌ترین وظیفه در توسعه فرهنگ قرآنی بر عهده خانواده قرار دارد و در خانواده اسلامی، «مادر» محور تربیت است. در این امتداد، مسئله دولت در زمینه توسعه فرهنگ قرآنی آن است که چطور نقش کمرنگ شده مادران در تربیت را به ایشان بازگرداند؟

مسئله فعالان و اساتید قرآنی در زمینه توسعه فرهنگ قرآنی آن است که چطور مادران جامعه را تبدیل به مربیان قرآنی در خانه خود نمایند. از سویی، چطور تعلیم قرآن را در مساجد برای تحقق صفت «ذکر» برای قرآن ارائه نمایند.

منابع
1. Dunn, William N. (2014). Public Policy Analysis. Pearson Education Limited. P. 67.
2. Ibid, 69 – 70.
3. Dye, Thomas R. (2005). Understanding Public Policy. Prentice Hall. P. 1.
4. Dunn, William N. (2014). Public Policy Analysis. Pearson Education Limited. P. 2.
5. Ibid, P. 73 – 75.
6. Ibid, P. 76 – 78.
7. منشور توسعه فرهنگ قرآنی
8. همان
9. Dunn, William N. (2014). Public Policy Analysis. Pearson Education Limited. P. 104 – 106.
10. Ibid.
11. اخوان کاظمی، بهرام (1386) بررسی تعاملات فرهنگ سیاسی و تحزّب در ایران. پژوهشنامه علوم سیاسی، سال دوم، شماره چهارم، پاییز. 32 – 7؛ ربّانی، علی؛ شایگان‌فرد، فرهاد (1389) فرهنگ سیاسی ایران و مؤلّفه‌هایش. فصلنامه سیاست، مجلّه دانشکده حقوق و علوم سیاسی. دوره 40، شماره 4، زمستان. 141 – 123؛ زیباکلام، صادق (1386) ما چگونه، ما شدیم؟ ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران، به انضمام نقدها و نظرها. تهران. انتشارات روزنه؛‌ نراقی، حسن (1387) جامعه‌شناسی خودمانی: چرا درمانده‌ایم؟ تهران. انتشارات اختران.