جدایی‌ناپذیری دین و اخلاق در سیره امام رضا(ع)

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین احمدی، استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، هفتم شهریورماه در همایش ملی اخلاق و تربیت در سیره و معارف رضوی که از سوی دفتر قم بنیاد علمی پژوهشی آستان قدس رضوی در حال برگزاری است به موضوع «حد نصاب تربیت اخلاقی» پرداخت و گفت: علمای اسلامی علم اخلاق را به گونه‌ای تعریف می‌کنند که شامل تربیت اخلاقی هم هست یعنی علم اخلاق شامل شناسایی رذایل و فضایل و هم شامل اجتناب از کیفیت رذائل و ایجاد فضایل یعنی راهکار است. تاکنون اندیشمندان بر این منوال حرکت کرده‌اند ولی با وجود انشعابات در علوم بین علم اخلاق و تربیت اخلاقی تمایز قائل شده است لذا اخلاق حرفه‌ای از علم کاربردی و ... جدا شده است.  

وی با بیان اینکه برخی شبهات وجود دارد که با قائل‌شدن به این تمایز می‌توانیم به راحتی این شهبات را جواب دهیم، اظهار کرد: از جمله اینکه اعمال کفار براساس آیه قرآن مانند خاکستر و زغالی است که باد به راحتی آن را می‌برد: مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ ۖ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عَاصِفٍ ۖ لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَىٰ شَيْءٍ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ یا آیه «وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ ۗ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ؛ حال می‌پرسند آیا اگر این کافر بدون ریا و اهداف دیگری و فقط برای آرامش روانی خود اهل بخشش به دیگران بود باز عملش مانند خاکستر و سراب است؟ بنابراین این تمایز لازم است.

احمدی با اشاره به حدنصاب در تربیت اخلاقی، بیان کرد: حدنصاب مرزی است که حداقل‌ها را برای کسب هدف نهایی یک علم داشته باشد؛ در فقه هم می‌گویند اگر گوسفندان کسی به 40 عدد رسید باید زکات بدهد. با توجه به این نکته، اخلاق تنها محدوده اعمال اختیاری را در برمی‌گیرد و نه اعمال غیراختیاری و اعطای الهی؛ مثلا فرد چون از بچگی چهارشانه متولد شده است از شجاعت بیشتری برخوردار است لذا فضیلتی حساب نمی‌شود. البته در بحث اعمال اختیاری هم اراده الهی آن به آن به انسان افاضه می‌شود و به این مسئله هم باید توجه کنیم. 

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: نکته دیگر اینکه اگر کاری ما را به اهداف اسلامی نرساند به معنای نداشتن فایده نیست؛ الان مکاتب اخلاقی در دنیا زیاد است؛ برخی قدرت‌گرا هستند مانند نیچه؛ برخی سودگرا هستند و می‌گویند کاری خوب است که بیشترین سود را به جامعه برساند مانند استوارت میل؛ برخی آرامش روحی و سکونت را ملاک کار خوب می‌دانند مانند دنیاگریزان؛ لذت‌گرایان هم لذت را حد نصاب برای یک کار خوب می‌دانند. بنابراین اگر گفتیم عملی ما را به هدف اسلامی نمی‌رساند به معنای نداشتن لذت و سود دنیوی و ... نیست لذا قرب الهی هدفی است که در آن سود و قدرت و آرامش خاصی وجود دارد نه هر لذت و آرامش و قدرتی. 

احمدی با بیان اینکه این بحث پیشینه دارد مثلا شهید مطهری به نصاب اخلاق پرداخته است و آیت‌الله مصباح هم از تعبیر حدنصاب اخلاق یاد کرده‌اند و بنده هم این تعبیر را از ایشان گرفته‌ام، ادامه داد: برای شناسایی حدنصاب باید تاکید کنیم اخلاق، هدفی دارد و حدنصاب اخلاق هم براساس این هدف واقعی است؛ لذا اگر گفتیم کمال اخلاق، دارا شدن چیزی است که ما نداریم راه دستیابی به آن از طریق کمال مطلق است ولی چون کمال مطلق قابل دستیابی نیست لذا به آن نزدیک می‌شویم و از این تعبیر به قرب الهی می‌کنند. انسان چون نمی‌توان بی‌نیاز مطلق شود زیرا فقط این صفت مخصوص خداست ولی می‌تواند به کمال مطلق نزدیکتر شود. 

قرب الهی؛ هدف اخلاق

وی با تاکید بر اینکه قرب الهی، هدف اخلاق است و خود را در سعادت اخروی به صورت کامل نشان می‌دهد، اظهار کرد: مصداق بارز سعادت اخروی، رسیدن به بهشت است لذا بهشتی‌شدن، معیار است و هر عملی که انسان را به این سعادت و بهشت برساند حدنصاب اخلاق خواهد شد. پس حدنصاب عمل، رسیدن به بهشت است که حداقل آن ایمان به خدا و قیامت است لذا کسی که آخرت و قیامت را قبول نداشته باشد به آن هم نخواهد رسید.

وی اضافه کرد: آیت‌الله مطهری فرموده است اگر کسی اراده و قصد رفتن به بهشت ندارد بهشت را به او نخواهند داد و همان لذت و قدرت و آرامش خاطری که اختیار کرده است به او می‌دهند؛ از این رو اگر کسی به فقیری کمک کرد که فقیر بی‌نیاز شود و خودش به آرامش خاطر برسد به او خواهند داد ولی اگر کسی برای کسب رضایت خدا این کار را کرد رضایت خدا را می‌گیرد ضمن اینکه خدا روزی دنیوی هم به او خوهد داد و در بهشت هم افزون به آن را عطا می‌کند. 

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه در اینجا روشن است که نیت نقش مهمی در سعادت اخروی دارد لذا اگر کسی بگوید من قصد دارم به بهشت بروم ولی عمل او برخلاف این مقصد باشد به نتیجه نخواهد رسید، تصریح کرد: البته اگر کسی زمینه اخلاقی داشته باشد و در مسیر قرار بگیرد به رشد اخلاقی خواهد رسید؛ مثلا حاتم طائی برای معروفیت اهل جود و کرم بود و خداوند هم شهرت را تاکنون به او داده است؛ براساس روایتی از پیامبر(ص) نور سخاوت او باعث می‌شود تا تخفیف در عذاب داشته باشد ولو اینکه بهشتی نشود.

وی با بیان اینکه اگر کسی ایمان نداشته باشد ولی باز پرورش اخلاقی داشته باشد می‌توانیم تربیت اخلاقی را بر او اطلاق کنیم، افزود: زیرا اگر کسی زمینه اخلاقی داشته باشد او را متربی اخلاق می‌دانند بنابراین حدنصاب اخلاق، قرارگرفتن در مسیر قرب الهی است لذا ولو فرد با حسن فعلی و بدون حسن فاعلی کاری انجام دهد باز مشمول تربیت اخلاقی و قرب الهی قرار دارد.  

امام رضا(ع) دین و اخلاق را جدا از هم نمی‌دانند

احمدی با تاکید بر اینکه امام رضا(ع) در گفتار و بیانشان تصریح دارند که اخلاق از دین جدا نیست، گفت: ایشان افرادی را که عمل اخلاقی ندارند بسیار مذمت کرده است؛ حتی زیدالنار که برادر وی بود مطرود درگاه امام(ع) شد. امام(ع) ورع، صدق، عفت، ادای امانت و سایر فضایل اخلاقی را از دین ناشی می‌دانند؛ علامه طباطبایی در المیزان در ذیل آیه انا لله فرموده است که عفت معنایی است که هم در اسلام و هم غرب معنا دارد و همه عفت و غیرت را قبول دارند ولی در مصداق آن خطا می‌کنند و غیرت را در دفاع از میهن خلاصه می‌کنند ولی بی‌حجابی را بی‌عفتی و بی‌غیرتی نمی‌دانند ولی امام رضا(ع) می‌فرماید که مصادیق را باید از اسلام بگیریم.

استاد حوزه علمیه  با بیان اینکه کانت معقتد است که راستگویی در همه جا خوب است، اظهار کرد: دین می‌گوید راستگویی اولا و بالذات خوب است ولی در تزاحمات، استثنائاتی دارد از جمله این که جان مظلومی در خطر است و در اینجا دروغ‌گویی هم مذموم نیست. ولی در ادای امانت فرموده است که امانت را باید به فاجر هم برگردانید و فرقی بین مؤمن و غیرمؤمن نیست.

احمدی بیان کرد: امام رضا(ع) تا جایی حق‌مدرای داشتند که در مناظراتشان با مخالفان مذهبی و دینی هم اخلاق را رعایت می‌کردند. 

وی در جمع‌بندی بحث خود گفت: اعمال افراد کافر که حسن فاعلی ندارند در چارچوب اخلاق، عامل سعادت و بهشتی‌شدن آنان نیست ولی از جهت تربیت اخلاقی، حدنصاب اخلاقی و زمینه تربیت اخلاقی را دارد زیرا باعث ایجاد زمینه‌های اخلاق در فرد می‌شود و حق‌مداری و اخلاق‌مداری، غبار باطل را از وجود انسان دور می‌کند تا حق بر چهره و قلب او بنشیند.