پنجره‌ای نو به تاریخ و فرهنگ مهدویت شیعی در دانشنامه مؤلفان مهدوی

به گزارش خبرنگار ایکنا، مراسم رونمایی از کتاب «دانشنامه مؤلفان مهدوی» با حضور حسن طارمی‌راد معاون علمی دانشنامه جهان اسلام و تنی چند از اندیشمندان، عصر دیروز ۱۰ مهرماه در محل حوزه هنری به همت مؤسسه فرهنگی هنری موعودعصر(عج) برگزار شد.

این مراسم با قرائت آیاتی چند از قرآن کریم آغاز و پس از آن مستندی کوتاه برای معرفی این اثر پخش شد.

در ادامه مراسم اسماعیل شفیعی سروستانی، مدیر مسئول مؤسسه فرهنگی هنری موعود عصر(عج) به ایراد سخنرانی پرداخت. وی در ابتدای سخنان خود گفت: امروز ۳۰امین سال فعالیت این مؤسسه را پشت سر می‌گذاریم. مجموعه‌ای که هنگام تأسیس بنا داشت، ناشر، مبشر و مبلغ مجموعه‌ای از آثار در صورت‌های نوین و جدید باشد و این اتفاق هم افتاد.

شفیعی سروستانی ادامه داد: در این سال‌ها مجموعه‌ای از منشورات در قالب مجلات موعود به زبان فارسی به مدت ۳۰ سال منتشر شده است، و مجله عربی الصراط نیز بوده که امروز یازدهمین سال خود را پشت سر می‌گذار‌د و در طی این مدت هر ماه منتشر شده است. 

شفیعی سروستانی در مورد فعالیت‌های این مؤسسه گفت: این مجموعه در این مدت انتشار قریب به ۲۰۰ عنوان کتاب و برگزاری نشست‌های ماهانه فرهنگ مهدوی (بیش از ۲۰ سال) را در کارنامه خود دارد. 

وی افزود: آنچه ما را بر آن داشت دست به تألیف مجموعه‌ای از آثار وزین بزنیم، مجموعه‌ای که معمولا سازمان‌های فرهنگی بزرگ می‌توانند آن را عهده‌دار باشند، پروژه‌های ملی که با سرمایه‌های بزرگ ملی و دولتی اتفاق می‌افتد آن بود که نبود یک مأخذشناسی جامع بود، لذا در اولین گام با جمع‌آوری معونه‌هایی که داشتیم مأخذشناسی جامع را در مجموعه مفصل 8 جلدی با مطالعه همه آثار و مصادر این حوزه و با همراهی 40 پژوهشگر تألیف کردیم. 

شفیعی سروستانی ادامه داد: در طی این مطالعات همه این منابع دیده، خوانده و فهرست نویسی شد، سپس چکیده نویسی و نمایه‌سازی شدند و این مجموعه‌ای که امروز در بسیاری از کتابخانه‌های کشور وجود دارد، تهیه شد. این مجموعه مجالی را فراهم می‌کند پژوهشگران بتوانند چیزی حدود .۱۲۰ موضوع در حوزه فرهنگ مهدوی را مورد مطالعه و پژوهش جدی قرار دهند. این اثر نشان داد، برخلاف آنچه در میان مردم رایج است، این حوزه بسیار وسیع است.

وی افزود: زمانی که این مجموعه امکان مطالعه ۱۲۰۰ موضوع را فراهم کرده، یعنی که هیچ یک از مناسبات فرهنگی و تمدنی، معاملات فردی و اجتماعی مردم نیست که در حوزه مطالعات مهدوی وارد نشده باشد، یا مؤلفان عالی مقام به آن نپرداخته باشند، یا روایاتی از حضرات معصومین(ع) آنها را متذکر نشده باشد. این اثر این عبارت را بار دیگر به ما متذکر شد؛ مهدویت حتی در  شیعه امام زمان(علیه السلام) غریب است. 

مدیر مؤسسه موعود در ادامه با بیان ضرورت تأسیس کتابخانه تخصصی در این حوزه گفت: امروز در این مجموعه، کتابخانه مفصل تخصصی با حدود ۲۲۰۰۰ جلد کتاب وجود دارد که امکان مطالعات و پژوهش‌های جدی را فراهم می‌کند.

در ادامه ضرورت تألیف دانشنامه‌ها مورد تأکید قرار گرفت و در بدو امر دانشنامه مؤلفان مهدوی مدنظر قرار گرفت؛ از این رو در هشت جلد مأخذشناسی موعود آخرالزمان خود، منابع و مصادر را مورد مطالعه قرار دادیم، اما این بار به شخصیت‌های اصلی می‌رسیدیم که در واقع میراث عالی این عرصه را به دوران بعدی منتقل کرده بودند. بسیاری از آنها در واقع این مجال را فراهم آوردند تا نسل‌های آینده بدانند در این مسیر چه تکالیفی دارند، چه مباحثی مطرح شده، چگونه باید تراث را برگردانند و امر مولا صاحب الزمان(عج) را احیا کنند.

وی افزود: تألیف جلد اول دانشنامه مؤلفان مهدوی قریب به ۶ سال به طول انجامید و همراهی مشاوران عالی‌مقام، شریف و زبردستی چون حجت‌الاسلام والمسلمین آقای حسن طارمی‌راد و محققان شریفی همچون حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم طباطبایی و سایر عزیزان این امکان را به وجود آورد که ما پنج قرن اول را پشت سر بگذاریم. به عبارت دیگر این جلد از دانشنامه مؤلفان، در بردارنده معرفی، بیان سوانح، احوال و فراز و نشیب‌هایی است که مؤلفان عالی‌مقام ۵ قرن اول پشت سر گذاشته‌اند.

مدیر مؤسسه فرهنگی موعود در ادامه اظهار کرد: در این میان، ما به دانشستان سرزمین‌های درگیر در واقعه شریف ظهور رسیدیم، یک مجموعه دو جلدی که منتشر شد تحت عنوان «دانشستان سرزمین‌های درگیر در واقع شریف ظهور» منتشر شد،. لازم است این نکته را بیان کنم، در آنچه بیان شد از اخبار آخرالزمانی ما، در آستانه ظهور و بعد از آن، یک منطقه و جغرافیای متمرکز خاص در شرق (خاورمیانه) و ۵ کشور وسیع داریم، که مهمترین نقش را در واقعه شریف و بعد از آن ایفا می‌کنند. لذا این اثر معرف این ۵ منطقه وسیع و نقش مثبت یا منفی آنها تا زمان قیام امام(عج) می‌باشد. این ۵ کشور شامل یمن، شامات، حجاز (عربستان امروزی)، عراق و ایران است.

وی افزود: در ادامه تألیف دانشنامه مؤلفان، در این مسئله که پیش از مؤلفان چه کسانی میراث بزرگ این فرهنگ را منتقل کردند؟ مورد بررسی قرار گرفت، از این رو در این رابطه، متوجه و متذکر نقش راویان عالی‌مقامی شدیم که از گذشته‌های دور، از زمان رسول ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) و پس از آن، باید از روزنه‌ها نفس می‌کشیدند، در زندان‌ها گرفتار می‌شدند، دست، چشم و گوش می‌دادند، اما با تمام این احوال، روایات و احادیث را منتقل کرده بودند.

بنابراین با فراهم کردن امکانات هرچند محدود، مطالعه درباره راویان را با عنوان «دانشنامه راویان مهدوی» آغاز کردیم، اکنون آخرین فرازهای مطالعاتی را به انجام رسانده و مشغول ویرایش نهایی هستیم، این مجموعه در دو جلد منتشر خواهد شد.

وی ادامه داد: ما به موازات، «دانشنامه شاعران مهدوی» را نیز آغاز کرده‌ایم، آثار شاعران و سخنورانی را که در این عرصه قلم زده بودند را جمع‌آوری کرده‌ایم و مجموعه شاعران فرهنگ مهدوی ۱۰ قرن نخست هجری در مرحله ویرایش نهایی قرار دارد، البته باید گفت که پیش از ما نیز اقداماتی مشابه در این راستا انجام شده است که ما در آنها نقص‌هایی دیده و اقدام به گردآوری این مجموعه کردیم. 

وی در پایان سخنان خود یادآور شد: فرهنگ مهدوی صاحب مراتب شگفتی بوده و ساحات فراوان و گسترده‌ای را دربر می‌گیرد، کمتر مناسبت و معامله از سطحی‌ترین مسائل تا عالی‌ترین مسائل هستند که در حوزه فرهنگ مهدوی وارد نشده باشند، به گونه‌ای که احصای گستره آن از استعداد ما خارج است. 

 پس از این سخنان، با حضور حجت‌الاسلام طارمی‌راد از این اثر رونمایی شد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام و المسلمین طارمی‌راد سخنانی را ایراد کردند.

وی گفت: عقیده مهدوی، عقیده ضروری و قطعی شیعه است. این عقیده، عقیده‌ای چند وجهی بوده و وجه مهم آن که گاهی ممکن است مورد غفلت واقع شود، وجه اعتقادی آن است. در نظام اعتقادی شیعه، وجود امام یک اصل است که مؤلفان قدیم ما، مجموعه سفرای الهی (چه انبیا(ع) و چه ائمه(ع)) و نظام انتصاب جامعه بشری با عالم الوهی را تحت عنوان «کتاب الحجه» و امثال آن را بیان داشته‌اند.

این مسئله، برهانی کلامی بر طبق قاعده لطف دارد که جلوه اعلی آن را در جمله درخشان خواجه نصیرالدین طوسی می‌بینیم: «امام وُجُودُهُ لُطفٌ وَ تَصَرّفُهُ لُطفٌ آخر وَ عَدَمُهُ مِنَّا». بنابراین اعتقاد داریم وجود یک شخص به عنوان واسطه میان عالم الهی و ما الزامی است که نظام فیض الهی از آن می‌رسد. بنیان اعتقاد مهدوی در اینجاست، یعنی اصل بر اثبات وجود امام(عج) است که مبتنی بر استدلال‌های کلامی‌ست. سپس این مسئله مطرح می‌شود که آن شخص کیست؟ در اینجا وارد مسائل روایی، تاریخی مصداقی می‌شویم.

معاون علمی دانشنامه جهان اسلام گفت: بنابراین آنان که اشکالاتی در این زمینه وارد ساخته‌اند به این نکته توجه نداشته‌‌اند که اصل مطلب مباحث و ادله کلامی‌ست. به همین جهت بسیاری از مؤلفان مهدوی از قدیم تا امروز اصل را بر تألیف آثاری در ادله اثبات وجود امام و نه وجود تاریخی امام قرار داده‌اند و بحث اثبات وجود تاریخی متأخر است؛ لذا ما براساس ادله کلامی می‌دانیم همواره امامی باید بر روی زمین باشد و براساس احادیث تا امام حسن عسکری(ع) به عنوان یازدهمین امام می‌رسیم و می‌دانیم امام پس از ایشان، همانطور که احادیث می‌گویند فررند امام یازدهم(ع) است؛ پس نتیجه می‌گیریم امام عسکری(ع) باید فرزندی داشته باشد.

وی افزود: شبهاتی برای هر یک از ائمه به مقتضای شرایط ایشان مطرح شده است، برای امام علی بن ابی‌طالب(ع) به نص غدیر اشکال وارد ساخته‌اند، در رابطه با امام جواد(ع) به سن ایشان ایراد گرفتند، درمورد امام کاظم(ع) نیز بحث اسماعیل و امامت، درباره امام عصر(عج) نیز موضوع اصلی شبهات پیرامون غیبت ایشان بوده است.

چنانچه می‌بینیم عنوان بسیاری از کتبی که درباره وجود مقدس ولی‌عصر(عج) نوشته شده‌اند «الغیبة» بوده است؛ مانند الغیبه نعمانی(از روات مورد وثوق کلینی) و الغیبه شیخ صدوق. بنابراین مهم‌ترین موضوع، در رابطه با ایشان موضوع غیبت است و مسائلی چون طول عمر امام(عج)، سرزمین‌های محل ظهور و کارهایی که در رابطه با ظهور ایشان باید انجام داد، مسائلی هستند که بعد از مسئله غیبت به آنها پرداخته شده است.

طارمی‌راد ادامه داد: در اواخر قرن ۱۳ام شبهات زیادی علیه امام زمان(عج) از دو جانب مطرح شد، یکی از جانب اهل سنت(بیشتر در عراق) و دیگری از جانب بابی‌ها و بهائی‌ها. این مسائل و شبهات باعث شد تا علما بار دیگر به صورت جدی وارد تألیف در این عرصه شوند، یکی از این علما، فقیه و محدث تراز اول شیعه، محدث نوری بوده است. ایشان کتاب «کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار» را در این حوزه به رشته تحریر درآورد. همچنین آیت‌الله صافی در دوران جوانی که طلبه‌ای فاضل بوده، به دلالت آیت‌الله العظمی بروجردی کتابی با نام «منتخب الاَثر فی الامام الثانی عشر(عج)» تألیف کرده و در آن احادیث شیعه و سنی در رابطه با امام زمان(عج) و ظهور و غیبت ایشان را گردآوری کرد. 

طارمی‌راد سپس گفت: گاهی به علت جایگاه فقه و پیچیدگی آن گمان می‌رود کسانی که به موضوعات غیرفقهی مانند مسئله مهدویت می‌پردازند، افرادی با جایگاه علمی پایین هستند، اما آثاری مانند «دانشنامه مؤلفان مهدوی» متذکر می‌شوند که اینگونه نیست، بلکه در طول تاریخ افراد بزرگی نظیر ابی‌زینب نعمانی، شیخ صدوق (که در فقه ما با کتاب «من لایحضره الفقیه» مشهور است، جایگاه والایی دارد و صاحب کتاب‌های مهدوی چون الغیبه و کمال‌الدین، شیخ مفید (از بزرگترین متکلمین شیعه است)، سید مرتضی و شیخ طوسی(مؤسس حوزه علمیه نجف) به مسئله مهدویت پرداخته و آثاری را در این رابطه تألیف کرده‌اند.

وی همچنین خطاب به دست‌اندکاران مؤسسه موعود و گردآورندگان این دانشنامه اظهار داشت: فعالیت علمی در چنین مجموعه‌ای که نام موعود بر آن است توفیقات خاصه خدای‌تعالی را نیاز دارد.

 وی در این باره و برای بیان اهمیت کار در حوزه مهدویت حدیثی از امام هادی(ع) (جلد دوم الاحتجاج طبرسی، صفحه۵۰۲) نقل می‌کند: «لَولا مَن يَبقى بَعدَ غَيبَةِ قائمِنا عليه ‏السلام مِنَ العُلَماءِ الدّاعينَ إلَيهِ ، و الدالّينَ عَلَيهِ ، و الذابّينَ عَن دينِهِ بِحُجَجِ اللّه‏ِ ، و المُنقِذينَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّه‏ِ مِن شِباكِ إبليسَ و مَرَدَتِهِ ، و مِن فِخاخِ النَّواصِبِ ، لَما بَقِيَ أحَدٌ إلاّ ارتَدَّ عَن دينِ اللّه»؛ یعنی اگر بعد از غيبت، قائم ما (عليه ‏السلام) نبود وجود علمايى كه به سوى او مى‏‌خوانند و به وجود او رهنمون مى‏‌شوند و با حجت‌هاى الهى از دين او دفاع مى‏‌كنند و بندگان ناتوان خدا را از دام‌هاى ابليس و پيروان او مى‏‌رهانند و از دام‌ ناصبی‌ها نجات بخشند کسی در دين خدا پا برجا نمی‌ماند و همه از مسیر خداوند منحرف می‌شدند.

در ادامه برنامه، پیام تصویری حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم سیدطباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث پخش شد. او در این پیام تصویری گفت: باور به مهدویت و امام مهدی(عج) و همچنین فرهنگ مهدوی از سرمایه های غیر مادی و سرمایه‌های معنوی افراد و جوامع، به ویژه جوامع شیعی است. 

وی ادامه داد: موعودگرایی و منجی‌گرایی بین همه افراد بشر وجود دارد، یعنی این‌گونه نیست که اختصاص به دین یا مذهب خاصی داشته باشد، همه ادیان و مذاهب و ملل اعتقاد به موعود و منجی دارند. ولی از جهت محتوا، اثرگذاری، حضور اجتماعی و عمر این منجی‌گرایی هیچ‌ کدام از باورهای منجی‌گراینه مذاهب دیگر قابل مقایسه با مهدویت شیعی نیست. فرهنگ مهدوی در باور شیعیان جایگاهی ویژه و اختصاصی دارد که دیگر مذاهب نیز از آن بی‌بهره‌اند.

وی توضیح داد: امام مهدی(عج) به عنوان امام زنده، واسطه فیض الهی و به عنوان کسی که ناظر بر کارهای فرد و جامعه است می‌تواند اثرگذارترین شخص بر افراد جامعه و بر جامعه باشد. 

سیدکاظم طباطبایی درباره تأثیرات اجتماعی فرهنگ مهدوی ادامه داد: امام مهدی(عج) با این ویژگی‌ها در فرهنگ شیعی و در ذهن و قلب تمام شیعیان به عنوان امام زنده حضور ملموس دارد و این علاقه جوامع شیعی، یک سرمایه بی‌نظیر هست که می‌تواند به حرکت فرد و جامعه جهت و شتاب بدهد.  

این سرمایه معنوی، سرمایه‌ای بسیار گرانبها است و باید آن را پاس داشت، به آن عمق بخشید و جلوه‌های گوناگون دینی، علمی، عاطفی و هنری آن را پررنگ کرد و جامعه را از منظر فرهنگ مهدوی به غنا و استغنا رساند.

او همچنین ادامه داد: به حمدالله مؤسسه فرهنگی هنری موعود و شخص آقای شفیعی سروستانی، از پیشگامان این عرصه هستند. آنها در فعالیت خود، که بیش از ۳۰ سال از آغاز آن می‌گذرد، در پی ترویج و تعمیق فرهنگ مهدوی در ایران و در سال‌های اخیر، فراتر از ایران، برای همه شیعیان جهان، مخصوصاً نسل جدید، که ممکن است از جهت باورها و منابع اطلاعاتی، با نسل ما متفاوت باشند بوده است. این ارتباط سرمایه‌ای شایسته است و به حمدالله شفیعی و دوستانشان و هم مؤسسه در این جهت موفق بوده‌اند.

طباطبایی در رابطه با چگونگی حفظ و تثبیت این سرمایه گفت: این داشته‌های پیشین ما نیازمند به تصویرسازی و روزآمدسازی هستند. معارف فراوانی در طول سال‌ها و نسل‌های پیشین، از قبل از ولادت امام مهدی(عج) در تراث شیعه وجود داشته که این‌ها باید جمع آوری و منظم شده و به زبان روز و امروزی در اختیار مخاطب عام و جوان و حتی مخاطب خاصی که نیازمند به تحقیق در این حوزه هست قرار بگیرد.

 وی افزود: انبوه داده‌های متفاوت علمی، فرهنگی، اجتماعی و هنری که در مباحث مهدویت وجود دارد باید به صورت دسته‌بندی شده، به گونه‌ای دقیق، ظریف، روزآمد و با نظم منطقی در اختیار مخاطب امروزی قرار بگیرد، به عنوان مثال بسیاری از منابع مربوطه در این زمینه به زبان عربی هستند و ممکن است مخاطب فارسی زبان ما با این متون عربی نتواند ارتباط برقرار کند.

ریاست پژوهشکده علوم و معارف حدیث در رابطه با این دانشنامه و فعالیت‌های مؤسسه موعود گفت: به نظرم اقدامی که آقای شفیعی و دوستان ایشان در موسسه موعود در تدوین دانشنامه مهدوی انجام دادند، اقدامی بزرگ و جسورانه محسوب می‌شود، مخصوصاً که این مؤسسه نهادی است که وابستگی دولتی یا بودجه آنچنانی ندارد و قدم در راه کاری بگذارد که این کار، کار بزرگی است و یک نهاد علمی با پشتوانه اقتصادی فراوان معمولا جرأت و جسارت این کار را دارد، اما با شجاعت و اقدام ایشان الحمدالله این کار انجام شده است و تدوین دانشنامه مهدوی در همه حوزه‌ها اقدام بسیار بزرگی است.

وی افزود: دانشنامه‌نگاری کاری بسیار زمان بر بوده و نیازمند کار مستمر و طولانی است، کاری نیست که نتیجه آن خیلی زود مشخص شود.

 او ادامه داد: طبیعتاً طراحی دانشنامه به گونه‌ای که همه موضوعات مرتبط با مهدویت را در بر بگیرد و جدا کردن مباحث متفاوتی که در مباحث مهدوی وجود داد و می‌تواند مخاطب را تأمین کند باید مد نظر قرار بگیرد و همچنین سیستم ارجاعاتی که در بین مطالب دانشنامه باید وجود داشته باشد از مباحث دیگری است که باید در دانشنامه‌نگاری مورد توجه باشد، که تا جایی اطلاع دارم جناب آقای سروستانی و دوستان ایشان به این مسائل توجه داشته‌اند. 

وی در پایان پیام، با اشاره به اهمیت این کار ابراز امیدواری کرد که این حرکت که قدم اول آن برداشته شده و جلد اول این دانشنامه به انتشار رسیده، استمرار داشته و مجلدات دیگر آن نیز به انتشار برسد.

گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید