در تاریخ اسلام، لحظاتی وجود دارد که نهتنها یک رخداد اخلاقی را روایت میکنند، بلکه یک «معادله زندگی» را برای همیشه به نسلها هدیه دادهاند. ماجرای نزول سوره «هل أتى» ـ که در تفاسیر شیعه و سنی همچون تفسیر طبری، الدّر المنثور سیوطی، مجمعالبیان و تفسیر قمی نقل شده ـ یکی از همین لحظات است؛ لحظهای که حضرت زهرا(س) در مرکز آن میدرخشد و سه پیام بنیادین را به جهان معرفی میکند: ایثار در اوج نیاز، پیوند عبادت با مسئولیت اجتماعی و حضور فعال و کنشگر زن در متن جامعه دینی. این یادداشت میکوشد تصویری جامع از این سه محور ارائه دهد؛ سه محوری که اگر نادیده گرفته شوند، تصویر ما از حضرت زهرا(س) ناقص خواهد ماند.
در روایت نزول سوره انسان آمده است که حضرت حسن و حسین(ع) بیمار شدند و خانواده برای شفای آنان نذر کردند سه روز روزه بگیرند. هنگامی که زمان افطار فرا رسید، اهلبیت(ع) غذایی اندک ـ که برخی منابع آن را چند گرده نان جو ذکر کردهاند ـ فراهم ساختند. اما هر بار، نیازمندی متفاوت بر در خانه میآمد: یتیمی گرسنه، مسکینی درمانده و اسیری تهیدست. و هر بار، خانوادهای که خود چیزی برای خوردن نداشت، همان را میبخشید.
این صحنه، که در منابع معتبر ذکر شده (سیوطی، الدّر المنثور؛ طبری، الجامع البیان؛ طبرسی، مجمعالبیان)، تفاوتی بنیادین با بسیاری از رفتارهای خیریه امروز دارد: ایثار در شرایط نداری. قرآن این حقیقت را در عبارتی کلیدی بیان میکند: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ، در حالی غذا میدهند که خود دوستش دارند و به آن نیازمندند.» (انسان/ ۸)
فاطمه(س) در این میان نقش برجستهای دارد. او کسی است که با دست خویش غذا آماده میکند و تصمیم میگیرد که لقمه نیازمند را بر لقمه خود مقدم دارد. در برخی نقلها آمده که پس از بخشش غذا، چراغ را خاموش میکند تا کودکان گمان کنند والدینشان نیز غذا میخورند. این، اوج لطافت انسانی و بلوغ اخلاقی است؛ اخلاقی که در آن هم ایثار هست و هم کرامتبخشی.
در دنیای امروز که بخشش، اغلب زمانی رخ میدهد که فرد از وسعت مالی برخوردار است، الگوی فاطمی یادآور این حقیقت است که اخلاق اجتماعی زمانی ارزش دارد که هزینه داشته باشد.
جامعهای که در آن افراد تنها در وفور میبخشند، جامعهای مصرفگراست، اما جامعهای که در آن افراد در سختی نیز سهمی برای دیگری قائلاند، جامعهای اخلاقی است. رفتار حضرت زهرا(س)، نه توصیهای انتزاعی، بلکه راهنمای عملی برای دنیای امروز است؛ از سیاستگذاریهای اجتماعی تا فرهنگ مشارکت مردمی.
نذر، ذاتاً عملی عبادی و فردی است؛ اما در جریان این سه روز، عبادتی کاملاً اجتماعی میشود. این همان چیزی است که پژوهشگران دین از آن با عنوان «معنویت اجتماعی» یاد میکنند؛ معنویتی که در آن رابطه انسان با خدا، انسان را از مسئولیت نسبت به جامعه جدا نمیکند، بلکه دقیقاً به آن پیوند میزند.
تفاسیر معتبر، همداستاناند که این نذر برای شفای دو کودک انجام شد. اما خداوند، عبادت آنان را در قالب سورهای مستقل ثبت کرد. نه بهخاطر نفس روزهداری، بلکه بهخاطر پیوندی که میان عبادت و عمل اجتماعی برقرار شد. اهلبیت(ع) بهجای آنکه معنویت را در حصار خانه نگاه دارند، آن را به خیابانهای مدینه بردند؛ به یتیم، مسکین و اسیر.
بهویژه نقش حضرت زهرا(س) در این میان تعیینکننده است. او از جمله کسانی است که نذر را پیشنهاد میکند، آن را عملی میسازد و بدون تردید غذا را میبخشد. این رفتار، تصویری روشن از نوع معنویت او ارائه میدهد. معنویتی که در دل زندگی روزمره جریان دارد، نه در انزوای زاهدانه.
امروزه که معنویت گاه به پدیدهای فردگرایانه تبدیل شده ـ مراقبههای خصوصی، عبادتهای منزوی و معنویتهای بریده از جامعه ـ نگاه فاطمی یادآور این است که معنویت واقعی، جریان اجتماعی ایجاد میکند. جامعهای که در آن عبادت با مسئولیت اجتماعی همراه نباشد، جامعهای نیمهجان است؛ و جامعهای که عمل اجتماعی بدون معنویت انجام دهد، دیر یا زود در دام ریاکاری و فرسودگی میافتد. سیره حضرت زهرا(س) توازن این دو را بهزیبایی ترسیم میکند.
یکی از مهمترین پیامهای سوره «هل أتى» برای امروز، نقش بیبدیل حضرت زهرا(س) در تصمیمسازی، اجرای نذر و هدایت معنوی خانواده است. او در این واقعه نه یک «حاضر خاموش»، بلکه یک «کنشگر زنده» است. منابع اهلسنّت و شیعه یکصدا تأکید دارند که او در تهیه غذا، مدیریت خانه و عمل ایثار؛ نقش مستقیم داشته است. این تصویر، دقیقاً برخلاف روایتهایی است که زن را حاشیهنشین یا منفعل معرفی میکنند.
در مدینه صدر اسلام، خانه فاطمه(س) مرکز تصمیمهای اخلاقی بود. او نهتنها در امور خانوادگی مشارکت داشت، بلکه بخشی از رفتار اجتماعی پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در امتداد نگاه او شکل میگرفت. به همین دلیل است که پیامبر(ص) درباره یشان فرمود: «فاطمة بضعة منی، او پارهای از وجود من است» (صحیح بخاری و مسلم)؛ نه از حیث بیولوژیکی، بلکه از حیث نقشآفرینی، اندیشه و اخلاق.
آنجا که گاهی زن یا صرفاً به موجودی مصرفکننده تقلیل داده میشود یا در سوی دیگر، فشارهای افراطی برای نقشپذیری غیرواقعی به او تحمیل میشود، الگوی فاطمی غربالگر است. در این الگو، زن نه حذف میشود، نه باری اضافی بر دوش جامعه است؛ بلکه مسئول، تصمیمساز، اخلاقآفرین و سازنده محسوب میشود.
این حضور فعال، بهویژه در پیوند با ایثار و معنویت اجتماعی سه روز نذر، نشان میدهد که نگاه اسلام به زن، نگاهی تکمیلی است؛ نقشی که بدون او، چرخه اخلاق اجتماعی ناقص میماند.
سه روز نذر، سه لقمه نان و سه نیازمند، داستانی سادهاند؛ اما در دل این سادگی، الگویی وجود دارد که امروز بیش از هر زمان دیگر به آن نیازمندیم؛ ایثار در اوج نیاز: راهکار بازسازی اخلاق اجتماعی. معنویت اجتماعی: درمان شکاف میان دینداری و مسئولیتپذیری. زنِ کنشگر و تصمیمساز: تصویری اصیل برای بازتعریف نقش زن در جامعه امروز.
سوره «هل أتى» نه صرفاً گزارش یک واقعه تاریخی، بلکه مرامنامه سبک زندگی فاطمی است؛ سبکی که از خانهای کوچک در مدینه آغاز شد و امروز میتواند چراغ راه جوامع بزرگ انسانی باشد.
انتهای پیام