ترمیم زخم‌های جمعی پس از جنگ در پرتو قرآن

مجتبی انصاری‌مقدم، پژوهشگر و استاد علوم قرآن و حدیث، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، با اشاره به نقش قرآن در فهم پیامدهای جنگ و ترسیم آینده جوامع، در تبیین ابعاد روانی، اخلاقی و اجتماعی پساجنگ از منظر آیات الهی و در پاسخ به این پرسش که قرآن ریشه‌های «زخم‌های روانی جمعی» پس از جنگ را چگونه توصیف می‌کند، اظهار کرد: قرآن جنگ را صرفاً یک رخداد فیزیکی و نظامی نمی‌داند، بلکه آن را تجربه‌ای وجودی و تکان‌دهنده برای فرد و جامعه معرفی می‌کند؛ تجربه‌ای که پیامدهایی همچون اضطراب، فقدان، بی‌اعتمادی و گسست‌های اخلاقی را به‌دنبال دارد.

وی با اشاره به آیات مرتبط با غزوات، به‌ویژه جنگ احزاب، گفت: قرآن تصویری روشن از ترس عمیق و لرزش روان جمعی در شرایط جنگی ارائه می‌دهد؛ آنجا که می‌فرماید: «هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِيدًا» (احزاب/۱۱). به گفته وی، جامعه‌ای که در معرض تهدید و بی‌ثباتی قرار می‌گیرد، دچار نوعی «زلزله روانی» می‌شود که آثار آن می‌تواند بلندمدت و ماندگار باشد.

این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، بروز یأس، بدگمانی و گسست اجتماعی را از دیگر پیامدهای روانی جنگ در نگاه قرآن دانست و افزود: قرآن از شرایطی سخن می‌گوید که در آن، اعتماد اجتماعی آسیب می‌بیند و حتی باورهای بنیادین دچار تزلزل می‌شود؛ چنان‌که در آیه «وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا» (احزاب/۱۰) به این وضعیت اشاره شده است.

انصاری مقدم با بیان اینکه قرآن فقدان و سوگ جمعی را بخشی واقعی از آزمون انسانی می‌داند، تصریح کرد: آیه «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ…» (بقره/۱۵۵) نشان می‌دهد که این رنج‌ها تنها فردی نیستند، بلکه در بافت جامعه رسوب می‌کنند و به زخم‌های جمعی تبدیل می‌شوند.

وی با تأکید بر اینکه قرآن به ریشه‌های اخلاقی زخم‌های پساجنگ نیز توجه دارد، بیان کرد: ستم، تجاوز، خیانت و شکستن پیمان‌ها از جمله آسیب‌هایی هستند که نه‌تنها جسم، بلکه روح جمعی جامعه را مجروح می‌کنند.

این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث در ادامه، در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان از آیات صبر، امید و توبه برای بازسازی روحی جامعه پس از خشونت‌های گسترده استفاده کرد، تصریح کرد: پاسخ قرآن به این مسئله مثبت است، اما نه در قالب توصیه‌های اخلاقی صرف؛ بلکه شامل چارچوب روش‌شناسی روانی–اجتماعی می‌شود.

انصاری مقدم «صبر» را به‌عنوان یکی از ارکان این بازسازی معرفی کرد و گفت: صبر در قرآن به معنای تحمل منفعلانه نیست، بلکه مفهومی فعال شامل پایداری، مدیریت هیجان‌ها، جلوگیری از فروپاشی اخلاقی و توان ادامه‌دادن پس از ضربه روانی است. آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا…» (آل‌عمران/۲۰۰) ناظر به همین پایداری جمعی است که جامعه پس از جنگ به آن نیاز دارد.

وی «امید» را عنصر کلیدی خروج از چرخه افسردگی جمعی دانست و افزود: قرآن امید را نیرویی بنیادین برای عبور از بی‌افقی معرفی می‌کند؛ آنجا که می‌فرماید: «لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ» (زمر/۵۳). در جوامعی که سال‌ها خشونت را تجربه کرده‌اند، امید نقش درمانی دارد و زمینه ایجاد معنا، بازسازی اعتماد و تصور آینده‌ای قابل زیستن را فراهم می‌کند.

این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث با اشاره به مفهوم «توبه» در قرآن، اظهار کرد: توبه صرفاً بازگشت فردی به خدا نیست، بلکه بازگشت جامعه به عدالت، راستی و مسئولیت‌پذیری است. آیه «وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا… لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (نور/۳۱) نشان می‌دهد که توبه در سطح اجتماعی، به معنای ترمیم خطاهای جمعی، پایان‌دادن به چرخه انتقام، پذیرش مسئولیت گذشته و بازسازی روابط اجتماعی است.

انصاری مقدم در ادامه به نقش نهادهای دینی در دوره پساجنگ پرداخت و گفت: از منظر قرآن، نهادهای دینی در صورت عملکرد صحیح، سه نقش بنیادین برعهده دارند. نخستین نقش، نقش تسکینی و آرام‌سازی روان جمعی است. با استناد به آیه «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/۲۸)، می‌توان گفت نهادهای دینی می‌توانند با برگزاری مجالس یادبود، آیین‌های سوگ جمعی، گفت‌وگوهای معنوی و روایت‌های تسلی‌بخش، در درمان تروماهای جمعی نقش‌آفرینی کنند.

وی نقش دوم نهادهای دینی را نقش اخلاقی دانست و تصریح کرد: قرآن این نهادها را مسئول پاسداری از عدالت و پیشگیری از تکرار خشونت می‌داند؛ چنان‌که در آیه «كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ» (مائده/۸) بر این مسئولیت تأکید شده است. نهاد دینی باید از عدالت حمایت کند، مانع چرخه انتقام شود و معیارهای اخلاقی عینی در جامعه ارائه دهد. سومین نقش نیز نقش اجتماعی و تولید «امید مشترک» است. قرآن بر نقش رهبران و نهادهای دینی در شکل‌دهی هویت امیدبخش جمعی تأکید دارد؛ همان‌گونه که در آیه «وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِم…» (آل‌عمران/۱۷۰) به این معنا اشاره شده است.

انصاری‌مقدم در پایان افزود: از نگاه قرآن، آینده جوامع پس از جنگ به سه محور اساسی وابسته است؛ نخست، شناخت ریشه‌های زخم‌های روانی و اخلاقی که در ترس، بی‌اعتمادی، فقدان و فروپاشی اخلاقی ریشه دارند؛ دوم، به‌کارگیری آموزه‌های صبر، امید و توبه به‌عنوان ابزارهای ترمیم روان جمعی و سوم، نقش فعال، آگاهانه و اخلاق‌محور نهادهای دینی در ایجاد آرامش، عدالت، آشتی و امید اجتماعی حائز اهمیت است.