اعتبارسنجی سندی در ادعیه و روضه‌ها کارآمدی چندانی ندارد

به گزارش ایکنا، مؤسسه میراث کتاب و سنت، مجموعه نشست‌هایی در با عنوان مدرسه حدیثی ثقة الاسلام کلینی (ره)  آغاز کرده است؛ اولین نشست علمی این مدرسه شامگاه پنجم شهریورماه با عنوان «ضرورت و کارآیی علوم حدیث در عصر کنونی» با ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، برگزار شد.

 

طباطبایی در این نشست با بیان اینکه طلاب مبلغ معرفت و معارف دینی هستند، گفت: معرفت دینی از قرآن و سنت نشئت گرفته است مثلا معارف عقلی با وجود اینکه صحیح و مورد اتفاق است ولی تا مؤید دینی در کتاب و سنت نداشته باشد معرفت دینی تلقی نمی‌شود؛ ما برائت عقلی و نقلی داریم و بین این  دو تفاوت قائل هستند زیرا برائتی که به شرع نسبت داده می‌شود برگرفته از قرآن و سنت است. 

 

وی افزود: سنت مطابق تعریف چیزی است که از انسان معصوم(ع) مانند قول و فعل و تقریر صادر شده باشد که کارهای شخصی ایشان را هم شامل می‌شود؛ ما با سنت سر و کار نداریم بلکه با حکایت سنت یعنی روایت و اخبار و احادیث سر و کار داریم؛ بنابراین یک سنت داریم که منبع معرفت دین است و یک حدیث که حکایتگر سنت و اگر امام زمان(عج) ظهور کنند مستقیما سراغ حضرت خواهیم رفت و مشکلات در این عرصه حل خواهد شد.

 

طباطبایی با بیان اینکه تطابق بین سنت و حدیث کار آسانی نیست و با خواندن چند کتاب حدیثی و عربی به دست نمی‌آید، اظهار کرد: از آغاز بعثت نبی اعظم(ص) مردم زیادی به صورت مستقیم با سنت مرتبط نبودند و افراد معدودی با پیامبر(ص) مرتبط بودند و بقیه از طریق دیگران به سنت دسترسی پیدا می‌کردند ولی چون واسطه کم بود و امکان راستی‌آزمایی هم وجود داشت مردم به شنیدن روش عقلایی خبر از دیگران اکتفا می‌کردند ولی با توسعه جغرافیای مسلمین و دشواری ارتباط با معصوم(ع) به تدریج راستی‌آزمایی دشوار شد.

 

رئیس دانشکده علوم و معارف حدیث با بیان اینکه هرقدر از دوره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) گذشت واسطه‌ها زیاد شد که برخی واسطه‌ها شناخته شده هم نبودند، اضافه کرد: مثلا امام باقر(ع) در مدینه بودند و هسته اصلی شیعه در کوفه بودند؛ معارف ایشان مقداری به قم و مقداری به مدرسه حدیثی بغداد و بخشی هم به مدرسه حدیثی خراسان رسید و وقتی طبقات طولانی‌تر شد نیازمند شناسایی واسطه‌ها به عنوان راوی بودند لذا رجال و جرح و تعدیل و ... پدید آمد و وقتی احادیث وارد مکتوبات حدیثی شد نویسنده و راوی و ... هم مورد بحث قرار گرفت.

 

وی ادامه داد: زیادشدن این واسطه‌ها سبب شد تا حتی واژه‌های نامانوس وارد روایات شود؛ مثلا کسانی که زبان مادری آنان زبان عربی حجازی نبود با برخی واژه‌ها ارتباط برقرار نمی‌کردند و حتی یک واژه را متفاوت فهم می‌کردند چه رسد به کسانی که زبان عربی بلد نبودند. کتاب العین احمد بن خلیل در دوره امام صادق(ع) نوشته شد گاهی احمد بن خلیل به میان بادیه‌نشینان می‌رفت تا معنای حاق واژه را درک کند و گزارش کند که دانش غریب الحدیث هم اینگونه پدید آمد.

 

طباطبایی با بیان اینکه در برخی روایات، سؤال راوی حذف و گزارشگر فقط به جواب امام اکتفا می‌کردند لذا فضای صدور و ذهنیت راوی و سایر قرائن در برخی روایات وجود ندارد، گفت: حضرت علی(ع) در خطبه 228 در مورد یک فردی سخن گفته است ولی اینکه آیا خطاب ایشان به خلیفه دوم است یا مالک اشتر محل اختلاف است.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه در بین دانش‌های حدیثی که برخی آن را تا 260 عدد برشمرده‌اند، چندین دانش اساسی وجود دارد که محقق حدیثی باید با آن آشنا باشد و به تعبیری واجب است، تصریح کرد: در رده بعد علومی است که فراگیری آن مستحب مؤکد است یعنی افراد باید با آن آشنا باشند ولی وجوب گروه اول را ندارند وگروه سوم هم مانند واجب کفایی است و بقیه از ثمره دانشی چند نفر استفاده کنند. بنابراین جز حدود 30 دانش بقیه را باید مورد اعتنا قرار ندهیم مثلا روایت اکابر از اصاغر.

 

طباطبایی با طرح این پرسش که چرا با وجود قرآن ما به سنت نیاز داریم؟ گفت: گاهی اوقات مباحثی مانند قرآن‌بسندگی در این عرصه مطرح می‌شود که فرد حدیث‌پژوه در این عرصه باید صاحب مبنا باشد یا بحث قرآن، سنت و فرهنگ زمانه جزء مباحث بنیادی است که باید تکلیف آن برای یک حدیث‌پژوه روشن باشد و اینکه آیا همه سخنان حضرات معصومین حقیقیه هستند یا برخی خارجیه یا بحث گستره سنت از مباحثی است که تکلیف آن باید روشن شود مانند اینکه آیا روایات طبی، سنت محسوب می‌شوند؟

 

استاد طباطبایی با بیان اینکه بحث دیگر اعتبارسنجی حدیث است یعنی چگونه می‌توان از حدیث به سنت برسیم، اضافه کرد: این مسئله نیازمند ساز و کار علمی و عقلایی است؛ در دوره پیامبر(ص) این کار ساده بوده است ولی به مرور زمان گونه‌های مختلف شده است؛ فرد محقق تا صاحب مبنا نباشد نمی‌تواند به عنوان حدیث‌پژوه شایسته اظهارنظر کند البته اعتبارسنجی سندی در فقه کارآمد است ولی در تفسیر و اخلاق و ... کارآمدی ندارد.

وی بیان کرد: مثلا در مقاتل و روضه‌خوانی و حتی ادعیه اگر با اعتبارسنجی سندی وارد شویم کار لنگ می‌زند؛ مثلا مرحوم شیخ طوسی در تهذیب یکسری ادعیه و زیارات را با سند نقل کرده است و همان متن را در مصباح بدون سند آورده است زیرا در کتاب دعا مقید به نقل سند نبودند بنابراین تکلیف با اعتبارسنجی باید معلوم شود حتی سیر تطور اعتبارسنجی از دوره پیامبر(ص) به بعد باید روشن شود.

 

استاد طباطبایی با بیان اینکه طلابی که حافظه حدیثی خوبی دارند و به درجه اجتهاد هم می‌رسند نسبت به اعتبارسنجی دارای مبنای مشخص نیستند و عمدتا به درایه‌النور مراجعه کرده و مقلد هستند، تصریح کرد: دانش دیگری که جزء علوم واجب است فقه الحدیث با همه زیرشاخه‌ها است یعنی چگونه می‌توان به مراد معصوم دست پیدا کنیم؛ فقه اللغه یکی از این زیرمجموعه‌ها است.

 

طباطبایی بیان کرد: یکسری علوم حدیث مانند تاریخ حدیث است که فرد باید در کلیت آن صاحبنظر باشد؛ مدارس و حوزه‌های حدیثی و مکاتب حدیثی را باید بدانیم و بشناسیم؛ الان در حوزه قم به راحتی می‌گویند علامه مجلسی اخبارگرا بود در حالی که وی مقابل اخباری‌گری ایستاد گرچه به اخبار اهتمام جدی داشت.

 

طباطبایی با بیان اینکه منبع‌شناسی حدیث جزء مستحبات مؤکد است، گفت: ما 100 منبع و مصدر حدیثی داریم و باید کتاب‌شناسی توصیفی، انتقادی و تحلیلی از آن داشته باشیم که متاسفانه کمبود زیادی در این زمینه داریم. در کتاب‌شناسی انتقادی که به بلوغ دانشی در این زمینه نرسیده‌ایم و در تحلیلی هم خیلی ضعیف هستیم. مباحثی چون احیاء نسخ کهن و فهرست‌نگاری و ... هم نیاز به متخصص خودش دارد. گروه دیگری که آشنایی با آن اولویت کمتری دارد مصطلحات و آداب نقل حدیث و اجازات و ... است و بقیه دانش‌های حدیثی ضرورت چندانی ندارد و تفنن در عبارت است مانند شناخت احادیث مسلسل و مباحثی چون زوایدنویسی و ... که حتی دانش درایه به صورت تفصیلی مورد نیاز نیست.

وی با بیان اینکه بین علوم حدیث شیعه و سنی تفاوت اساسی وجود دارد؛ اضافه کرد: در موارد زیادی علوم حدیث سنی برای ما فایده ندارد و ما به سیر تطور شیعی نیاز داریم و در مواردی هم دستمان خالی است بنابراین به امور بیهوده و بی ثمر نباید بها بدهیم؛ اهمیت علوم حدیث مشخص است و باید آن را مقدمه برای معارف حدیثی بدانیم نه اینکه غرق در علوم حدیث شویم و از معارف آن غافل شویم.

 

طباطبایی با بیان اینکه در علوم حدیث کم مایه هستیم لذا جای پژوهش زیادی وجود دارد، اظهار کرد: در موارد زیادی ما نیازمند تولید متن جدید هستیم و متنی برای آن نداریم؛ آسیب‌شناسی و شیوه فهم و تاریخ حدیث و ... باید مدنظر قرار بگیرد.

 

یادآور می‌شود، مؤسسه میراث کتاب و سنت توسط اساتید مطرح در دانش حدیث با احساس خلأ در رشته‌های حدیثی دانشگاه و حوزه در سال 1398 آغاز به کار کرد. این موسسه با بهره گیری از اساتید مبرز حدیث تاکنون سه دوره دانش حدیث را ویژه طلاب برگزار کرده است و دوره حاضر، دوره چهارم محسوب می‌شود.