وی اضافه کرد: همایش امام جواد(ع) در سال ۱۳۹۵ توسط انجمن تاریخپژوهان حوزه علمیه قم و با همکاری مراکز مختلف، از جمله پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامیِ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، برگزار شد و محصول این همایش در سه جلد منتشر شد.
صفری فروشانی بیان کرد: همایش دیگری نیز در سال ۱۴۰۳ با مشارکت تاریخپژوهان، جامعهالمصطفی عراق و عتبه کاظمیه، در جوار مرقد مطهر امام جواد(ع) برگزار شد که مقالات آن به چاپ رسید. همچنین امسال شاهد برگزاری یک دوره علمی درباره امام جواد(ع) و عرصههای مختلف زندگانی آن حضرت توسط مؤسسه پرسمان علمی ـ فرهنگی بودیم که بنده نیز چند جلسه در آن برنامه حضور داشتم.
استاد جامعهالمصطفی(ص) در ادامه به ذکر مقدمهای دیگر درباره امام جواد(ع) پرداخت و اظهار کرد: بحث دیگر، موضوع همسرداری، همسرگزینی و ملاکهای همسرگزینی ائمه(ع) است که نیازمند بررسیها و پژوهشهای گستردهای است. نکته کلی آن است که از زمان امام کاظم(ع)، مادران ائمه(ع) عمدتاً کنیز بودند و یا در کنیزی باقی میماندند و یا امامان(ع) هنگام ازدواج با آنان، ایشان را آزاد میکردند.
این تاریخپژوه ادامه داد: در مورد همسر امام جواد(ع) یک استثنا وجود دارد، زیرا او دختر مأمون بود و کنیز نبود. البته اخیراً برخی شبهاتی در این زمینه پیرامون آن حضرت مطرح شده است. در این باره چند نکته قابل ذکر است؛ نخست آنکه امالفضل کیست؟ اطلاعات ما در این زمینه بسیار اندک است و تنها میدانیم که او دختر مأمون بوده و متهم به قتل امام(ع) است.
وی با بیان اینکه امالفضل مادر هیچ یک از فرزندان امام جواد(ع) نبوده و از ایشان فرزندی نداشته است، تصریح کرد: درباره زمان ازدواج و عقد ایشان اقوال مختلفی وجود دارد؛ از جمله اینکه گفته شده عقد همزمان با عقد پدر بزرگوارشان در سال ۲۰۲ در مرو بوده است، هرچند امام جواد(ع) در آن زمان شش یا هفت ساله بودند و در مرو حضور نداشتند.
اخبار سفر طیالارض امام جواد(ع) مخدوش است
صفری فروشانی با بیان اینکه امام جواد(ع) به مرو سفر نکردند — چه به صورت عادی و چه طی الارض و چه برای نماز و تجهیز و دفن پدر بزرگوارشان — تصریح کرد: برخی گزارشها که خبر از سفر امام با طیالارض دارند، از جهت تاریخنگاری مورد مناقشه و قابل خدشه است.
وی افزود: بنابراین برخی بزرگان معتقدند اگر در مرو در این زمینه (ازدواج) اتفاقی رخ داده باشد، عقد نبوده است؛ زیرا امام جواد(ع) در سن شش یا هفت سالگی بودهاند و امالفضل نیز دختر کمسن و سالی بوده است؛ لذا میان آنان عقدی واقع نشده و صرفاً نامزدی رخ داده است.
صفری فروشانی ادامه داد: اگر بپذیریم که عقد در مرو نبوده است، پس چه زمانی رخ داده است؟ امام جواد(ع) دو سفر به عراق داشتند؛ یکی در سال ۲۱۵ قمری در زمان مأمون که به درخواست محترمانه مأمون انجام شد و دوم احضار در زمان معتصم بود.
وی بیان کرد: مامون امام را احضار کرد و خودش نیز خواستگار امام برای دخترش بود و دخترش را به ازدواج امام(ع) درآورد. امام جواد(ع) در سال ۲۱۵ قمری، ۲۰ ساله بودند. امام در بغداد، مأمون را نیافت زیرا وی عازم سفر به روم بود؛ لذا ازدواج در همان سال ۲۱۵ و در دیدار امام با مامون در تکریت رخ داد.
دو نظریه در مورد ازدواج امام با امالفضل
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) اظهار کرد: در بین تحلیلگران تاریخی دو نظر وجود دارد. یکی اینکه شیخ مفید در «ارشاد» آورده است که مامون شیفته اخلاق، علم و ادب امام جواد(ع) شده بود. اما باید پرسید: مامونی که امام را ندیده و با او مؤانستی نداشته، چگونه شیفته او شده است؟ از این رو، این نظر چندان قابل پذیرش نیست.
وی افزود: نظر دوم این است که مأمون از سوی علویان احساس خطر میکرد و میترسید حکومت به دست آنان بیفتد؛ بنابراین خواست در صورت وقوع چنین روزی، فرزندی از امام جواد(ع) داشته باشد که نسل او به مامون برسد. البته مامون، خویش و نسب به رسول خدا را بهانه این ازدواج کرده بود، ولی در پشت پرده چنین نیتی داشت.
صفری فروشانی اضافه کرد: نکته مهمتر این است که گرچه مأمون از مرو به بغداد رفت، به دلیل مرکزیت این شهر و برای آشتی با عباسیان، ولی عباسیان او را بهطور کامل نپذیرفته بودند. زیرا برادرش امین را کشته بود و از منظر عباسیان، امین جانشین مشروع هارون بود. از آنجا که برادرکشی در بین عباسیان سابقه نداشت، آنها از مامون کینه داشتند.
وی ادامه داد: این شمشیر همیشه بالای سر مأمون بود و او نیز نمیتوانست با عباسیان الفتی عمیق برقرار کند؛ بنابراین این ترس را در دل آنان انداخت که اگر با من خوب برخورد نکنید، میتوانم انتقال حکومت از عباسیان به علویان را در دستور کار قرار دهم. طبق نقلهای تاریخی، این مسئله توسط مامون مطرح شده است.
صفری فروشانی افزود: نکته دیگر اینکه سازمان وکالت، یک سازمان متحرک بود و امام جواد(ع) با وجود سن کم و پس از شکستهایی که در دوره امام رضا(ع) رخ داده بود، آن را بازسازی کردند. البته خود امام رضا(ع) هم این بازسازی را آغاز کرده بود. امام جواد(ع) با وجود سن کم، مدیریت قوی در تاسیس مجدد و احیای سازمان وکالت داشت و بنده معتقدم که سازمان وکالت در دوره امام کاظم(ع) فعال نبوده و در دوره مدیریت امام جواد(ع) بالنده شد.
جاسوس خانگی
عضو هیئت علمی المصطفی گفت: دستگاه خلافت با این ازدواج قصد داشت یک جاسوس خانگی داشته باشد؛ بنابراین امالفضل تنها همسر رسمی امام جواد(ع) بود. البته همه فرزندان امام جواد(ع) از همسرشان سمانه مغربیه به دنیا آمدند که کنیز بود. امام از امالفضل هیچ فرزندی نداشتند؛ بنابراین امام هادی(ع)، موسی مبرقع و دیگر فرزندان همه از سمانه هستند. امام نیز یا قصد نداشت از امالفضل فرزنددار شود یا این امر به صورت طبیعی رخ نداد.
این تاریخپژوه بیان کرد: امام دو سفر به عراق داشتند که سفر دوم در سال ۲۲۰ قمری و در دوره معتصم رخ داد؛ امام در ۲۸ محرم احضار شدند و در این سفر به شهادت رسیدند. درباره چرایی این سفر و حساسیت حکومت، نظرات مختلفی مطرح شده است. به نظر بنده، دلیل اصلی، سازمان وکالتی بود که امام احیاء کرده بود و حکومت نمیتوانست آن را تحمل کند.
صفری فروشانی اضافه کرد: علل دیگر، مانند حسادت قاضی معتصم و مناظرات امام، علل درجه دوم محسوب میشوند. گفته شده است که معتصم یا جعفر بن مامون، امالفضل را تحریک کردند تا امام(ع) را به شهادت برساند و طبق نقل صحیحتر، سم در انگور جاسازی شده بود.
وی تأکید کرد: مهمترین علت به نظر بنده، علت سیاسی و حساسیت حکومت بود که منجر به احضار سیاسی امام شد. البته ناخوشایندی امالفضل نسبت به شوهرش و حساسیت او نسبت به رفتار امام نیز میتوانست زمینهساز باشد؛ اما باید تأکید کرد که امام(ع) همسر رسمی دیگری نداشتند که سبب حساسیت امالفضل شود؛ سمانه، کنیز امام جواد(ع) بود و کنیزداری در آن زمان امری رایج بود.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: چند سال قبل از سال ۲۲۰، امام جواد(ع) از کنیزان خود صاحب فرزندان فراوان شده بودند؛ شش فرزند شامل دو پسر و چهار دختر. افرادی که نام بردم دست به دست هم دادند تا امام به شهادت برسند.
وی افزود: البته کسانی مانند شیخ مفید در مورد شهادت امام جواد(ع) شک دارند، اما با توجه به قرائن تاریخی — از جمله سن امام که ۲۵ ساله بودند، نبود بیماری ثبتشده برای امام و اینکه حکومت امام را تهدیدی برای خود میدانست — میتوان گفت ایشان به مرگ طبیعی از دنیا نرفتند.
صفری فروشانی اظهار کرد: متأسفانه در برخی منابع، بهویژه منابع قرون ششم و هفتم، مسمومشدن امام(ع) به صورت مستهجن مطرح شده است که تصور آن هم قبیح است.متأسفانه در فضای مجازی نیز روی این مطالب مانور داده و آنها را مسخره میکنند و برخی منابع ما نیز چنین گزارشاتی دارند که نیازمند پالایش و زدودن این مطالب سخیف هستیم.
وی تصریح کرد: نکته دیگر اینکه سیاست غالب بر حسادت زنانه بوده است، زیرا امالفضل بعد از شهادت امام جواد(ع) پشیمان شد و گریه کرد و مورد نفرین امام(ع) نیز قرار گرفت.
وی در پایان افزود: قرینه دیگری در ماجرای شهادت امام جواد(ع) این است که امام هادی(ع)، بزرگترین فرزند ایشان، در سال ۲۱۲ قمری به دنیا آمدند؛ یعنی در سال شهادت پدر، امام هادی(ع) هشت ساله بودند و امام جواد(ع) در آن زمان ۱۷ ساله بودند. این زمان تولد میتواند نشانهای دیگر بر درجه اول نبودن حسادتهای زنانه در ماجرای شهادت امام(ع) باشد.