به گزارش ایکنا، در هفته‌ای که گذشت، دروس خارج فقه و تفسیر علما و همچنین نشست‌های علمی به قوت خود برگزار شد، اما مهمترین رویداد هفته خبر تأسف‌برانگیز درگذشت آیت‌الله مصباح یزدی بود. در ادامه مروری بر مهمترین رویدادهای هفته در حوزه علمیه می‌کنیم. برای مشاهده متن کامل اخبار بر روی تیتر خبرها کلیک کنید؛
چند وقتی بود که خبر بستری شدن آیت‌الله مصباح یزدی به دلیل شدت گرفتن بیماری گوارشی در منزل و بعد در یکی از بیمارستان‌های تهران، علاقه‌مندان به این عالم و استاد معظم حوزه علمیه را نگران کرده بود. تا آنکه شامگاه جمعه، ۱۲ دی، همزمان با سالگرد شهادت شهید سلیمانی سردار دل‌ها، دل از جهان فانی شست و به دیدار معبود شتافت.
آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، از اساتید مطرح حوزه علمیه قم، قرآن‌پژوه، حکیم و از جریان‌سازان توسعه علوم اسلامی در کشور به ویژه در دوران انقلاب اسلامی بود. ایشان از شاگردان با استعداد حضرت امام خمینی(ره) و علامه طباطبائی بود، و طی سال‌ها با پشتکار فراوان ضمن تألیف آثار ارزشمند با تربیت شاگردان متعدد، تأثیر بسیار زیادی در فرهنگ‌سازی علمی - دینی در سطوح عالی بین حوزه و دانشگاه، علوم انسانی اسلام و تقویت گفتمان فکری انقلاب اسلامی داشت و خدمات باارزشی به حوزه‌ها و نظام ارائه کرد.
آیت‌الله خامنه‌ای با حضور در کنار پیکر ایشان در بیت رهبری، ضمن قرائت نماز و فاتحه با آن حکیم مجاهد وداع کردند. آیین تشییع و وداع مردم تهران با مفسر قرآن نیز ضمن طواف در حرم عبدالعظیم حسنی(ع) با اقامه نماز توسط آیت‌الله محمدی ری‌شهری برگزار شد. در ادامه با حضور اقشار مختلف مردم و روحانیون مشهد مراسم طواف ایشان در بارگاه منور رضوی برگزار شد. نهایتاً پیکر این عالم ربانی با انتقال به قم با حضور علما، اساتید، شاگردان، طلاب و مردم از مصلای قدس به سمت حرم حضرت معصومه(س) تشییع شد و در جوار قبر آیت‌الله العظمی بهجت در این بارگاه نورانی و ملکوتی آرام گرفت.
پیام‌های تسلیت نهادها و شخصیت‌های حوزوی
پس از انتشار خبر رحلت ایشان سیلی از پیام‌های تسلیت از سوی مراجع، علما، شخصیت‌ها و نهادهای حوزوی، سیاسی و لشکری صادر شد. رهبر معظم انقلاب در پیام خود ایشان را عالم ربانی، فقیه و حکیم مجاهد، متفکری برجسته، مدیری شایسته خطاب کردند.
آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه در پیامی ضایعه ارتحال ایشان را تسلیت گفت که بخشی از متن پیام وی به شرح زیر است:
خبر ارتحال علامه مجاهد و فیلسوف گرانمایه و مفسر فرزانه و فقیه انقلابی حضرت آیت‌الله مصباح یزدی اعلی الله مقامه الشریف برای حوزه‌های علمیه تکان‌دهنده و غمبار و اسف‌انگیز بود. این چهره تابناک از پیشگامان نهضت و انقلاب اسلامی و از یاران وفادار امام خمینی (ره) و رهبر عظیم الشأن انقلاب اسلامی مد ظله العالی و مرزبان اندیشه ناب اسلامی و مدافع آرمان‌ها و ارزش‌های اصیل انقلاب و استوار در همه فراز و فرودها و حوادث و فتنه‌ها بود و در دفاع از اصل ولایت فقیه و رهبری معظم انقلاب اسلامی شجاع و پیشگام و عمارصفت اقدام می‌کرد و لایخاف فی الله لومة لائم.
همچنین جامعه مدرسین حوزه علمیه در پیامی ارتحال آیت‌الله مصباح را تسلیت گفت. در بخشی از متن این پیام می‌خوانیم: این عالم ربانی با قدرت اجتهاد و اندیشه صائب خود در جهادی عالمانه به مقابله با تفکرات الحادی غرب و انحرافات فرهنگی پرداخت و اندیشه ناب اسلامی را روشن و پاکیزه به جامعه ارائه کرد. تسلط ایشان به علوم نقلی و عقلی و همچنین توانمندی های فکری و اندیشه ای این عالم متخلق، نقش به سزایی در رشد فکری و هویتی فضلای حوزه داشته است. این عالم عارف که از پایه گذاران تحول در حوزه و علوم انسانی بود در ایجاد پیوند بین حوزه و دانشگاه نیز نقشی موثر و شایسته داشت. بینش بالای سیاسی و خلوص انسانی این عالم شجاع و مبارز تصویری روشن و واقعی از ابعاد مختلف شخصیت این اندیشمند بزرگ است.
آیت‌الله محمد محمدی ری شهری، رئیس مؤسسه دارالحدیث در پیام تسلیتی نوشت: درگذشت دانشمند فرزانه، مفسر توانای قرآن و مجاهد حکیم، حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی مصباح یزدی، ضایعه‌ای بزرگ برای حوزه‌ی علمیه و عرصه معارف دینی است. فقدان این اندیشمند بصیر، خطیب روشنگر، و نویسنده توانمند که عمر با برکتش را در تبیین حقیقت و پیمودن مسیر هدایت سپری کرد، بر همه دوستداران و ارادتمندان ایشان دشوار و گران است.
مواجهه منطقی آیت‌الله مصباح با علوم انسانی غرب
غروی افزود: به نظر بنده مهمترین ویژگی آقای مصباح، تطابق با همین روایات بود؛ او مخلص و اهل عمل بود؛ امام علی(ع) فرمودند که من در گذشته برادری داشتم که آن چه او را در نزد من بزرگ کرد این بود که دنیا در پیش چشمش کوچک بود و آقای مصباح واقعاً این طور بود و این محور فعالیت‌های علمی ایشان هم شد. او فرد ممتازی در میان افاضل حوزه بود و در عرصه فلسفه و اخلاق هم با داشتن استادانی مانند علامه طباطبایی رشد خوبی پیدا کرد، اما با این وجود، تشخیص داد که با مسائل اعتقادی و معرفتی و کلامی می‌تواند شاگردپروری کند و فلسفه را هم در این راستا دنبال کرد و بر آن متمرکز شد، لذا هیچ وقت درس فقه و اصول نداشت و تشخیصش این بود که باید وارد معرفت‌بخشی به جوانان شود.
آیت‌الله مصباح تمام قد در برابر تحریف آکادمیک دین ایستاد
وی افزود: بنیان فکری و فرهنگی که به جمهوری اسلامی حمله کرده است، جریانی سه وجهی مبتنی بر لیبرالیسم، کاپیتالیست و امپریالیسم است و امپریالیسم هم مبتنی بر کاپیتالیست است و هر دو از منبع معرفتی لیبرالیسم تغذیه می‌شوند؛ بنابراین مسئله ما ترامپ و بایدن و جمهوری‌خواه و دموکرات و ... نیست؛ جریان لیبرال اولین جریان مهاجم در برار جریان اسلامی نیست و حزب توده را هم قبلاً تجربه کردیم. این جریانات چون با صراحت، اعتقادات مردم را به سخره گرفتند، رشد نکرد و در سطح روشنفکری باقی ماند.
تسلط آیت‌الله مصباح یزدی بر معارف قرآن، فلسفه و تاریخ
وی افزود: مناظرات ایشان شهره خاص و عام بود و دکتر سروش بیان کرده بود که من با آیت‌الله مصباح مناظره نمی‌کنم؛ ایشان قویترین فیلسوف زنده کشور است. آیت‌الله مصباح ذهن منسجمی داشت و فرار مباحث در ایشان وجود نداشت و مباحث را بسیار منظم ارائه می‌کرد. ایشان در فلسفه اسلامی، نقد فلسفه غرب، منطق، روانشناسی، تفسیر، انسان‌شناسی، فلسفه‌های مضاف، فلسفه حقوق، فلسفه حق، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست، عقاید، معرفت‌شناسی، شرح ادعیه و ... صاحب‌نظر بود و برای همه این مباحث کتاب داشت.
افتتاح سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی واعظ‌جوادی، رئیس مؤسسه علوم وحیانی اسراء، در این مراسم با بیان اینکه آیت‌الله رفسنجانی شخصیتی ممتاز داشت، گفت: تأسیس این مکان در قم اقدام شایسته و مناسب و ارزشمندی است که ان‌شاءالله مصداق آیه ۲۴ سوره حضرت ابراهیم (ع) «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ» باشد و بتواند در نشر اندیشه‌های آیت‌الله رفسنجانی مؤثر و مفید باشد. از هر جهت بخواهیم این شخصیت ممتاز را مورد بررسی قرار دهیم سر از تعظیم و تکریم و تمجید در می‌آوریم؛ او به حق جایگاهی رفیع در نزد همگان داشت و نه تنها سیاستمدار و اندیشمند و مبارز بود، بلکه قرآنی فکر می‌کرد و الهی می‌اندیشید و مراوده‌ای گرانقدر و نیک با دیگران داشت.
واعظ‌جوادی تصریح کرد: آیت‌الله رفسنجانی دوست داشت او را قهرمان صلح بشناسند به همین دلیل وقتی در متن جنگ و صلح، یکی از شخصیت‌های بزرگ نظام به ایشان فرمودند، شما قهرمان جنگ هستید، گفت من دوست دارم قهرمان صلح باشم؛ در دهه پایانی عمرشان هم تلاش کرد تا با رویکرد صلح‌مدارانه و مدارا قهرمان صلح باقی بماند، لذا این دهه را در همراهی سخت و دشوار گذراند و آن را با عزت و صبر راهبری کرد و تسلیم بود، حلم داشت و دغدغه عزت جامعه اسلامی را داشت.
سرویس معارف خبرگزاری طبق روال هر هفته به پوشش جلسات درس تفسیر حوزه علمیه پرداخت.
برده‌داری سنتی و مدرن در آمریکا
وی افزود: بخش انتهایی این آیه مجدداً بحثی درباره کنیزان دارد و فرموده است که کنیزان خود را مجبور به زنا نکنید «وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ» تا مثلاً از این طریق مال و ثروتی به دست آورید، اگر آنها اهل صیانت و حفاظت از خودشان هستند. این آیه بیانگر آن است که ظاهراً موالی، کنیزان خود را وادار به زنا می‌کردند تا از این طریق پولی به دست آورند و این مسئله در آن زمان رواج داشته است؛ البته اگر خود آنها اراده تحصن و حفظ خود را نداشته باشند، خود بخود اکراه برطرف می‌شود؛ البته آیه در صدد بیان حکم حرمت زنا نیست، بلکه کاری که موالیان می‌خواستند با عبید و اماء بکنند را زیر سؤال برده است.
آیت‌الله هادوی تهرانی تصریح کرد: تصور نکنیم این برده‌داری صرفاً در گذشته بوده است، بلکه امروز هم برده‌داری مدرن از سوی شرکت‌های بزرگی در برخی کشورها در حال انجام است و دختران و زنان را می‌دزدند یا از فقر آنها سوء استفاده می‌کنند و به وادی فحشاء میکشانند؛ آن هم به بهانه اینکه وجه اندکی به آنها بدهند. البته بهانه اولیه آنها استفاده جنسی نیست، بلکه به عنوان مدل عکاسی و مدلینگ لباس و ...آنها را وارد این عرصه می‌کنند و در تبلیغات گسترده آنها را معرفی کرده و زنان را در این شرکت‌ها به شدت تحت فشار قرار می‌دهند تا بدنش را در سایز دلخواه آنها تنظیم کنند.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: یکی از زنانی که بعداً توبه کرد و مسلمان شد، گزارش وحشتناکی از رفتار مدیران این شرکت‌ها با این زنان ارائه کرد؛ ظاهر این دختران و زنان آن است که لباس گران‌قیمت می‌پوشند و به ظاهر شهرتی دارند، اما در حقیقت وضعی بدتر از بردگان صدر اسلام و قبل و بعد از آن دارند و مانند حیوانات سیرک آن‌قدر شکنجه می‌شوند تا نظر دیگران را جلب کنند و به مدل مد نظر آنان بدل شوند.
خاتمی ادامه داد: اصلاً جهان هستی کلمةالله است. آیه ۱۰۹ سوره کهف می‌فرماید: «قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا». همچنین آیه ۲۷ سوره لقمان می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ». بنابراین هر یک از موجودات تکوینی به گونه‌ای خدا را نشان می‌دهند. کلمه و کلام دلالت بر وجود متکلم می‌کند. موجودات علمی و عینی نیز خدا را نشان می‌دهند. به همان ملاکی که شما به این حرف‌ها کلمه می‌گویید، به همین ملاک موجودات تکوینی و تدوینی ذات مقدس ربوبی کلمه هستند. بنابراین مصادیقی که علامه طباطبایی در ذیل آیه فرمودند، مبنی بر اینکه چه تفاسیری برای کلمه گفته شده است، همه‌اش درست است.
عینیت «آرایش» و «پیرایش» در مرتبه ذات باری تعالی
وی در این جلسه اظهار کرد: در سوال و جوابی که اینجا بین حضرت حق و فرشتگان و جناب آدم واقع شد، ذات باری تعالی با وصف ربوبیت به ملائکه فرمودند: «إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً». سخن فرشتگان هم این بود که: «أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ». افساد و سفک نهایت مسیر شقاوت است. نهایت کمال و سعادت، خلافت است و نهایت شقاوت، سفک دماء است. نکته دیگری که در آیه کریمه وجود دارد، این است که فرشتگان الهی به جعل اعتراض نداشتند و جعل برایشان یک مطلب پذیرفته‌شده بود. سوالی هم که اینها داشتند سوال اعتراضی و انکاری نبود که خواسته باشند بگویند ما نمی‌دانیم، ولی چرا اینگونه شد؛ بلکه سوالشان استفهامی حقیقی بود. از این آیه استفاده می‌شود که مراتب علمی فرشتگان متفاوت است، چون آنها می‌دانستند جعل ولایت در زمین دارای مصلحت است، اما نمی‌دانستند این مصلحت چیست. این نشان می‌دهد علومشان دارای مراتب مختلف است.
نشست‌های علمی در این هفته طبق روال هر هفته برگزار شد. در ادامه مروری بر برخی از این نشست‌ها داریم؛
استاد حوزه علمیه با اشاره به بحث بداء در کتاب عیون تصریح کرد: حضرت خطاب به سلیمان مروزی به آیه شریفه ۶۷ مریم «أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْئًا» استناد فرمودند البته به ظاهر در آیه چیزی در مورد بدا دیده نمی‌شود ولی این آیه در کنار آیه سوره دهر «هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا» نتیجه می‌دهد که وقتی انسان خلق شد چیزی نبود یعنی هیچ جهت ثبوتی برای انسان وجود نداشت؛ یعنی انسان توسط خداوند آغاز شده است؛ البته فقط مختص انسان نیست و همه موجودات و آفرینش هم مخلوق ابتدایی خدا هستند.
قرآن امام را محور مشارکت سیاسی میداند
بهروزلک بیان کرد: روش دیگر کشف منطق درونی قرآن کریم فارغ از توجه به پرسش‌های زمانه است؛ در این روش موضوع را مانند نماز، روزه و حج از خود قرآن می‌گیریم و حتی ممکن است مانند مشارکت سیاسی از بیرون بگیریم، اما چگونگی مطالعه آن درون قرآنی است و کاری به مطالب علم سیاست موجود نداریم. درون قرآنی هم می‌تواند دو حالت داشته باشد؛ یعنی گاهی براساس ترتیب نزول یعنی تنزیلی است و گاهی براساس ترتیب مصحف بررسی می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به نظریه استخدام علامه در ذیل آیه ۲۱۳ بقره «كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ...» اشاره و اضافه کرد: ایشان سعی کرده ماهیت زندگی اجتماعی و علت آن را از منظر قرآن کریم به دست آوردند؛ یعنی انسان‌ها چون به یکدیگر نیاز دارند به استخدام دست می‌زنند و همین سبب نیاز به قانون برای تنظیم روابط میان افراد می‌شود. منطق علامه منطق قیاسی و سنجش ملازمات آیات با همدیگر است. روش دیگر نظریه داده‌بنیاد است؛ در این روش، ما اگر مفاهیم و ایده‌های پراکنده در متنی داشته باشیم و بتوانیم از کنار هم گذاشتن این ایده‌ها شبکه منسجم و سازمان یافته بسازیم، نظریه‌پردازی داده‌محور و بنیادی خواهد شد. اینکه می‌توانیم از متون کلامی و زبانی هم نظریه تولید کنیم، پیش‌فرضی است.
نظام تربیتی کشور نسبت روشنی با خانواده ندارد
وی با بیان اینکه منشأ تمایزات زن و مرد، تکوینی است، اظهار کرد: اگر ما قائل به این باشیم که زن و مرد در عین ارزشمندی برابر روحی و کرامت انسانی دارای تفاوت جنسی و نقشی هستند، در این صورت نظام تربیتی آنها هم باید متفاوت باشد. به تعبیر علامه، زن به مثابه حرث است و عمدتاً مسئولیت تربیت نسل بر دوش او است. زن چون دارای احساسات قویتری است، در عرصه اجتماعی در برخی عرصه‌ها نباید وارد شود و حقوق هم متناسب با مسئولیت‌های آنان است.
زیبایی‌نژاد با بیان اینکه علامه قائل به عدالت جنسیتی و نه برابری جنسیتی است، اظهار کرد: نظام تربیتی زن و مرد باید طوری باشد که با نقش و مسئولیت و ساختار تکوینی و نظام حقوقی هر جنس سازگار باشد. وقتی ما دین را به فقه تقلیل دادیم، شورای نگهبان در بررسی کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان، خلاف شرع را می‌بیند که مثلاً در ۴۰ مورد یا بیشتر با آموزه‌های فقهی در تعارض است، اما به این نکته توجه نشده که اموری در کنوانسیون هست که نسل ما آن را پس می‌زند و آن نفی کلیشه‌های جنسیتی است.
فقدان نگاه منظومه‌ای به حدیث در حوزه
اکبرنژاد تصریح کرد: یکی از جهاتی که در جریان حدیثی شیعه مورد غفلت واقع شده است، نگاه از موضع کلامی است. اینکه اهل بیت(ع) نسبت به علمی که منتشر می‌کند و احادیثی که بیان می‌کند چیست؟ آیا رسالت حفاظت از احادیث را ندارد؟ آیا مسئولیتش فقط بیان است و نسبت به مسیری که حدیث طی می‌کند ساکت است؟ در بحث‌ها تنها به حیثیت ارائه علوم از سوی امام توجه داریم، اما به حیث صیانت از حدیث کم‌توجه هستیم. اهل سنت از وجود معصوم محروم بودند، برخلاف شیعه که امام بین امت حضور داشت و فراتر از ارائه دین، بر صیانت آن نیز توجه داشت. در این فضا است که امام باید نسبت به جعل و تحریف حساس باشد و جاعلان و کذابین را معرفی کند. چطور می‌توان قبول کرد که مؤلف کتاب مشرعة بحارالأنوار، بیش از ۹۰ درصد بحارالانوار را غیرمعتبر بداند؟
تعبد شرعی و خضوع سیدمرتضی در برابر قرآن در اوج عقل‌گرایی
استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: جریان شیعیان بغداد از قرن سوم شکل گرفت و یونس بن عبدالرحمان، شیخ مفید، قولویه، تلعکبری و بعدها سیدرضی، سیدمرتضی و شیخ طوسی به عنوان اوج و قله متعلق به این جریان فکری بودند، گرچه با ترک بغداد از سوی شیخ طوسی، حوزه بغداد رو به افول رفت. این جریان با عقل‌گرایی شناخته می‌شود. در کنار جریان شیعه، جریان معتزله هم حضور جدی داشت و با حضور کسانی چون قاضی عبدالجبار، این جریان تقویت زیادی پیدا کرد؛ سیدمرتضی هم در دوره‌ای شاگرد عبدالجبار بود، به همین دلیل برخی او را معتزلی خواندند.
پیامدهای اعتقادی، روان‌شناختی و اجتماعی کرونا بررسی می‌شود
آذربایجانی با اشاره به اهمیت مواجهه الهیاتی با این موضوع، افزود: این کنفرانس بستری فراهم کرده است تا طبقه نخبگانی کشور بنابر مسئولیت اجتماعی خود وارد این موضوع شده و راهکارهای خود را درباره مواجهه دین با کرونا ارائه دهد و با تحقیقات مختلف از جمله تحقیقات میدانی بتوانیم ارمغان‌ها و دستاوردهای جدیدی برای جامعه خودمان و حتی بشریت داشته باشیم. در حقیقت رهیافت‌های مختلفی در مواجهه با کرونا وجود داشته و دارد گرچه رهیافت‌های پزشکی و دارویی بر سایر رهیافت‌ها غلبه و فوریت پیدا کرده است، ولی کرونا پیامدهای روانشناسی و حتی ابعاد اعتقادی کلامی دارد؛ لذا برای این همایش سه پنل پیش‌بینی شده است.
آذربایجانی تصریح کرد: پنل نخست روانشناسی است و در آن موضوعات سلامت معنوی در کرونا؛ مراقبت معنوی در کرونا؛ درمانگری معنوی در کرونا؛ مداخله معنوی در بحران ناشی از کرونا؛ سبک‌های مقابله‌ای معنوی در کرونا؛ سوگ ابراز نشده در کرونا و کرونا و رشد معنوی، مورد بحث و تحقیق قرار می‌گیرند.
کتاب «مکتب‌های عرفانی حوزه‌های علمی شیعه در هند و پاکستان»
این دو نکته، نویسنده را بر آن داشت تا در کنار دقت، در پیشینه عرفان در حوزه‌های علمی شیعه، فراگیری جغرافیایی و ظرفیت گسترده تمدنی آن را دنبال کند؛ پژوهشی که بیش از چهار سال دوام آورد و بخشی از آن تحت عنوان «مکتب‌های عرفانی حوزه‌های علمی شیعه در ایران و عراق» در سال ۱۳۹۷ از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد، بخشی دیگر همین اثر است که با عنوان «مکتب‌های عرفانی شیعه در هند و پاکستان» منتشر شد.
انتهای پیام